آغاز افتاده: ... مناسب اهل عفافست و معیشت بر سبیل قناعت انفع و انفس بضاعت، عقیل بسبب این جواب هجرت اختیار کرد و نزد معاویه...
انجام افتاده: اگر کلمات مطابق در وزن نباشد باید که در قلت و کثرت حروف کلمات متساوی باشند و اگر متساوی نباشند کلماتی که حروف آن بیشتر باشد باید که در فقره ثانیه باشد. شرط رابع اینست.
نوع خط:
تزئینات متن:
تزئینات نسخه:
تزئینات جلد:
نسخ.
عناوین و نشانهها شنگرف.
تمامی صفحات مجدول به زر و مشکی.
تیماج مشکی یک لا.
2
دارای حواشی با نشانی (منه خلد اقباله).
ماخذ فهرست: جلد ۴۸، صفحه ۲۴۶-۲۴۸.
قطعهای باقی مانده از کتابی است در بلاغت و انواع شعر که متاسفانه در گذر ایام نه آغازی برایش مانده و نه انجامی و برگهایی از میان نسخه نیز افتاده است. از نویسندهای فاضل و آشنا با ادبیات و شعر عربی و فارسی که باید عصر زندگیاش در نیمه دوم سده دهم هجری باشد. دیوانهای شعرای مختلف را در اختیار داشته و از آنها بسیار نقل میکند. از نظر مذهبی سنی بوده ولی با رگههایی از تشیع، چنانکه دو داستان تاریخی نقل میکند که ماحصل آن به نفع شیعه است: یکی داستان ملاقات عقیل با معاویه و دستور معاویه به او درباره لعن فرستادن به امیرالمومنین (ع) و سخن عقیل در جمع مردم بدین مضمون: «ان علی بن ابی طالب اخی امرنی امیرالمومنین معاویه ان العنه فلعنه الله علیه». و دیگری: «در مجلسی که جماعتی از سنی و شیعی حاضر بودند از بزرگی پرسیدند که من افضل الناس بعد رسول الله صلی الله علیه و سلم؟ آن بزرگ جواب داد که من بنته فی بیته».
اینک گزارشی از بخش باقی مانده رساله و بیان عنوانها و نقلقولهای مندرج در آن:
- از نظم پارسی چنانکه ظهیر فاریابی گفته.
- مولف کتاب مکتوبی که اول آن ذومعنیین است بشخصی نوشته بود جهت مثال درین محل آورده شد.
- مسدس در پارسی چنانکه خواجه عماد فرموده است.
- مسبع در کلام پارسی چنانکه نصیر ادیب گفته است.
- مثمن در پارسی چنانکه قطران گفته است.
- متسع چنانکه منوچهری گفته است.
- معشر چنانکه جوهری گفته است.
- مسمط چنانکه مولانا صفیالدین حلی در مدح نبی علیه الصلوه و السلام گفته است.
و در غزل پارسی چنانکه شیخ سعدی رحمهالله علیه فرموده است.
و در قصیده چنانکه خواجه سلمان گفته است.
- المستزاد، در کلام عرب چنانکه ابن فارض فرموده است.
در فارسی چنانکه ابن حسام گفته است.
مثال دیگر از گفته خواجوی کرمانی
- المعما، در پارسی چنانکه مولانا شرف المله و الدین یزدی گفته است.
- اللغز، چنانکه مولانا شرفالدین مرحوم گفته است.
- فرق بین معما و لغز، ابیاتی در معما از عبدالرحمان جامی.
- اقسام کلام: حقیقت، مجاز مرسل، استعاره، کتابت، متضاد چنانکه ابوالطیب متنبی گفته است.
- متضادین، مثالش از کلام شیخی و سندی فی الحدیث قاضی شهابالدین احمدبن حجر رحمهالله تعالی و در پارسی چنانکه سودایی گفته است در جواب خواجه سلمان.
- تسلسل، چنانکه شیخ کمال خجندی فرموده است.
چنانکه مولانا نظیری گفته است.
- آنچه از کلام بر سه معنی دلالت کند، چنانکه امیرخسرو دهلوی گفته است.
و چنانکه خواجه محمد عصار گفته است.
- و در باب مناجات چنانکه امیرالمومنین علی کرم وجه فرموده است.
- در علم معانی مقرر شده است که حذف شیء... مولانازاده خطایی در حاشیه کتاب مطول میگوید...، در باب مدح و در پارسی چنانکه حکیم اوحدالدین انوری گفته است.
- در باب ذم، چنانکه ابراهیم بن عباس صولی در هجو محمدبن احمدبن ابی داود گفته است.
- شرایط قبول و استحسان و رد و استهجان کلمه.
- فصاحت کلمه و کلام و بلاغت کلام در فصل ثالث از مقدمه بیان کرده شده است...، در کلام خسرو دهلوی واقع شده است.
- فضلاء ماوراءالنهر در انشا و شعر رعایت لسان قلم کردهاند الا نادرا
- مثال دیگر از شعر ابی الاسود.
- امروالقیس در صفت اسب گفته است.
- مثالش در نثر پارسی از منشئات مولف کتاب چنانکه اعدا و احباء مره بعد اخری در تجارب بیان و محارب امتحان دیدهاند که اسلوب ابداع و ضروب اختراع ابن قلیل البضاعه قصیر الباع چون معجزه موسی بقلم عصاآسا از طرف حساد جماد فواد صخره نهاد ینابیع تحسین بر مجاری لسان جاری داشته است و مانند الحان داود از جبال طباع هر ضد حسود صدای آفرین بگوش هوش صدیق و حقود رسانیده.
- مثالش از نظم عربی چنانکه قاضی عضدالدین ایکی فرموده است.
- مثالش در نثر عربی از منشئات مولف کتاب.
- مثالش در نثر پارسی از کلام مولف کتاب.
- بلاغت اعلی چنانکه استاد علمای اقاصی و ادانی سید شریف جرجانی فرموده است.
- در نظم عربی چنانکه ابوتمام گفته است.
- مثالش از نظم پارسی چنانکه مولانا نظیری گفته است.
- مثالش از نثر عربی از کلام مولف کتاب.
- مثالش در نثر پارسی از کلام مولف کتاب.
- از نظم پارسی چنانکه مولف کتاب گفته است.
در نعت نبی علیه الصلوه و السلام، بیت:
کاف کمال تست دوات ذوات کون / ور نی سواد هستی کونین از کجاست.
- مثال دیگر از گفته مولف کتاب، بیت:
زهی قبای بقای ترا ابد دامن / از ز جامه جاه تو جیب پیراهن.
- و در نثر عربی از کلام مولف کتاب.
- مثال بعضی کلمات متجانسه الحروف از نظم عربی چنانکه متنبی گفته است.
- مثال تمام کلمات مرصع از نظم پارسی چنانکه قوامی گفته است، بیت:
ای فلک را هوای قدر تو بار / وی ملک را ثنای تو صدر تو کار.