عنوان
پدید آورنده
موضوع
رده
کتابخانه
محل استقرار
شماره کتابشناسی ملی
کد کشور
IR
شماره
۱۰-۱۹۶۰۳
زبان اثر
زبان متن نوشتاري يا گفتاري و مانند آن
فارسی
عنوان و نام پديدآور
عنوان اصلي
کلیات عطار نیشابوری
نام عام مواد
[نسخه خطی]
مشخصات ظاهری
ابعاد
خشتی. ۱۷*۲۵سم. ۳۹۰گ. ۴۶بیت.
یادداشتهای مربوط به عنوان و پدیدآور
متن يادداشت
عارفی که به نام عطار یا شیخ عطار معروف گردیده نامش محمد و لقبش فریدالدین و اصلش از تون و مولدش نیشابور و پدرانش به عطاری مشغول و نسبش به سلسله انصار متصل و پدرش را ابراهیم نوشته‌اند. بیش از صد سال در این جهان زندگانی نموده و از هفتصد کتاب بیشتر مطالعه نموده و در اثر آنها مولفاتی به نظم و نثر از خود به یادگار گذاشته و ظهور مولوی را در روم پیشگویی کرده و در اثر اینکه در اواخر عمر بی‌پرده و بی‌پروا تشیع خود را اظهار نموده، از عالم و عامی زمان رنج‌ها دیده و قاضی سمرقند عمرو نام او را تکفیر نموده و بنا به گفته خودش در لسان‌الغیب و مظهرالعجائب او را آتش زده و بنابر تاریخی که در آخر مظهرالعجائب چاپی موجود است انشاء آن کتاب در ۵۸۴ق. آغاز و در ۵۸۵ق. خاتمه یافته و در این هنگام بیش از صد سال داشته، بنابراین بایستی تولد وی در حدود سال ۴۷۲ق. باشد ولی در کتب تذکره تولد او را در ۵۱۳ق. نوشته‌اند. وفات یا شهادت عطار را در ۶۱۷ و ۶۱۸ و ۶۱۹ و ۶۲۷ و ۶۳۲ق. نوشته‌اند و امین احمد سال ۶۱۹ و ۶۲۷ق. را نقل نموده و گوید ۱۱۴ سال زندگانی کرده و این ماده تاریخ را هم در ذیل بیانات خویش آورده:
متن يادداشت
شیخ عطار آن فرید روزگار/ مرشد شاهان و شاهنشاه فقر
متن يادداشت
شد شهید راه فقر آن رهنما/ سال تاریخش از آن شد راه فقر = ۵۸۶
متن يادداشت
و در تذکره الشعراء و مجالس المومنین وفات شیخ عطار در ۵۸۹ق. نقل گردیده، بنابراین قول و اینکه وفات وی در یکی از سال‌های نامبرده در سطور بالا وحی منزل نیست نگارنده آنچه در بیت نامبرده بدان تصریح گردیده و احتمال تغییر و تحصیف در آن کمتر از عدد راه دارد ترجیح می‌دهد و اینکه بعضی گفته‌اند ۱۱۴ یا ۱۹۰ کتاب تالیف نموده اغراق تصور می‌کند و آنهایی هم که گفته‌اند اشعار وی در حدود صدهزار بیت می‌باشد بی‌دقت گفته‌اند چرا که خود وی شماره ابیات هفده کتابش را ۲۰۲۰۶۰ بیت معین نموده و آنان که گویند روح منصور حلاج در عطار حلول کرده شاید ابیات هیلاج‌نامه را که در ذیل آن کتاب نقل می‌کنیم دیده باشند و ما در زیر این سطرها ابیاتی که مطالب بالا از آنها استفاده شده در اینجا می‌آوریم:
متن يادداشت
ص ۱۶۹ مظهرالعجائب چاپی:
متن يادداشت
اصلم از تون است و نیشابور جای/ باشدم در مشهد سلطان سرای
متن يادداشت
ص ۱۹۱ مظهرالعجائب:
متن يادداشت
شهر من تونست و نیشابور هم/ در زمین طوس گشتم محترم
متن يادداشت
ص ۱۹۱ مظهرالعجائب:
متن يادداشت
اصل من از تون معمور آمده/ مولدم شهر نشابور آمده
متن يادداشت
هست نام من محمد ای سعید/ شد فریدالدین لقب از اهل دین
متن يادداشت
ص ۳۱۱ مظهرالعجائب:
متن يادداشت
قرب صد سال است و کسری زین سخن/ کو نشسته در میان جان من
متن يادداشت
من ز لطف او بحق بینا شدم/ من ز نطق او بحق گویا شدم
متن يادداشت
چون مرا عطار خواند آن شاه جان/ من شدم عطار در ملک جهان
متن يادداشت
خود پدر چون جد من عطار بود/ نسبتش از فرقه انصار بود
متن يادداشت
ص ۳۳۸ مظهرالعجائب:
متن يادداشت
اندرآن سالی که طبعم گشت یار/ بود سال پانصد و هشتاد و چار
متن يادداشت
سال عمر من ز صد بگذشته بود/ جمله اعضایم بدرد آغشته بود
متن يادداشت
سال تاریخش چو کردم جستجوی/ گفت جان «سر عجائب را بگوی = ۵۸۵»
متن يادداشت
ص ۲۳۴ مظهرالعجائب:
متن يادداشت
ای برادر من نیم بدخواه تو/ در معانی میشوم همراه تو
متن يادداشت
هر چه گفتم کن قبول از بهر حق/ زانکه خواندم نزد استاد این سبق
متن يادداشت
هفتصد و ده از کتب برخوانده‌ام/ زان بعلم معرفت ارزنده‌ام
متن يادداشت
ص ۱۲۴ مظهرالعجائب:
متن يادداشت
قصد من بسیار مردم کرده‌اند/ خاطر مسکین من آزرده‌اند
متن يادداشت
جور بسیار از جهان بر من رسید/ جور دنیا را همی باید کشید
متن يادداشت
ص ۳۰۰ مظهرالعجائب:
متن يادداشت
عارفی واقف ز اصل هر علوم/ بعد من پیدا شود گوید بروم
متن يادداشت
گرتو مست وحدتی زو گوش کن/ جام عرفان را ز دستش نوش کن
متن يادداشت
او بنوشد او بپوشد از یقین/ از کف سلطان معنی شمس دین
متن يادداشت
از همان جامی که من نوشیده‌ام/ وز همان خرقه که من پوشیده‌ام
متن يادداشت
رهرو راه نبی او را بدان/ پس ز احمق سر ما را کن نهان
متن يادداشت
ص ۳۰۳ مظهرالعجائب:
متن يادداشت
من طریق جعفری دارم بیات/ خوردم از ساقی کوثر این شراب
متن يادداشت
چونکه دین من ترا معلوم شد/ بغض و کین من زتو مفهوم شد
متن يادداشت
عمرو قاضی چون مراد دشمن گرفت/ مسخ گردید و ره گلخن گرفت
متن يادداشت
ص ۲۴۷ مظهرالعجائب:
متن يادداشت
از جمیع انبیای هر زمان/ شد نبوت ختم بر احمد بدان
متن يادداشت
بعد از آن ختم ولایت بر علیست/ نور رحمت از کلام او جلیست
متن يادداشت
بعد حیدر ختم بر مهدی بود/ آن که در دین هدی هادی بود
متن يادداشت
این کتاب من چو نائب آمد است/ مظهر کل عجائب آمده است
متن يادداشت
خارجی گر منع فرماید مرا/ رافضی گوید مرا او بر ملا
متن يادداشت
این ز گفت شافعی شد حاصلم/ حب رفض است و هست آن در دلم
متن يادداشت
رفض نبود حب او ای رافضی/ گمره آن کو نیست بر او ملتجی
متن يادداشت
او ولی آمد بگفت کردگار/ انما برخوان و بر وی شک میار
متن يادداشت
در مظهر الاسرار (گ ۸۱- نه ۱) گوید:
متن يادداشت
کتب بسیار دارم گر بخوانی/ ازو دنیا و عقبی هم بدانی
متن يادداشت
عطار نام برخی از کتاب‌های خویش را در بخش دوم مظهرالعجائب (مظهرالاسرار) گذارده است و گذشته از این در جاهای دیگر از این کتاب و کتاب‌های دیگر خود مولفات خود را متفرقا نیز نامبرده است.
متن يادداشت
شرح حال عطار با مطالعه لباب الالباب، ۲/ ۳۳۷-۳۳۹؛ تذکره الشعراء، ص ۱۸۷-۱۹۲؛ نفحات الانس، مجالس العشاق (مجلس ۲۲)؛ هفت اقلیم، ص ۶۰۴-۶۱۶ م.س؛ مجالس المومنین، ص ۲۹۶-۳۰۰؛ کشف الظنون، در صفحات بسیار آن؛ ریاض السیاحه، ۱۶۴-۱۷۰؛ تاریخ مغول، ص ۵۳۱-۵۳۲ و دیوان منطق الطیر و مظهرالعجائب و الهی‌نامه و مصیبت نامه و کتاب‌های دیگر خود عطار نگارش یافته است.
یادداشتهای مربوط به نشر، بخش و غیره
متن يادداشت
این نسخه را بنابر تصریح در آخر الهی نامه (ص ۱۵۶) حسین بن محمود بن فضل‌الله مشهور به خاصه مرکب از نسخ و تعلیق در متن نگاشته و سال نگارش در اینجا ۸۳۷ق. و در چند جای دیگر در ۸۴۰ق. ثبت گردیده.
یادداشتهای مربوط به مشخصات ظاهری اثر
مشخصات ظاهری
نوع خط:
مشخصات ظاهری
تزئینات متن:
مشخصات ظاهری
تزئینات نسخه:
مشخصات ظاهری
نوع کاغذ:
مشخصات ظاهری
تزئینات جلد:
متن يادداشت
نسخ و تعلیق.
متن يادداشت
عناوین مطالب مثنوی نیز با طلا و شنگرف و غیره است.
متن يادداشت
در آغاز هر یک از شش مثنوی که ذیل این سطرها معرفی می‌شوند سر سوره بسیار ظریفی می‌باشد و با طلا نام مثنوی‌ها بر آنها نگارش یافته و پشت صفحه نخستین ترنج بسیار زیبائی است که بر آن کاغذ چسبانیده‌اند و همه برگ‌ها با طلا جدول‌کشی شده.
متن يادداشت
بخارایی.
متن يادداشت
نیم‌ضربی، طرف درون طلاپوش.
یادداشتهای مربوط به نسخه موجود
خصوصیات نسخه موجود
1
متن يادداشت
نام برخی از مولفات عطار و مندرجات در این نسخه بر این صفحه نگارش یافته و پشت آخرین صفحه یادداشتی بوده که محو گردیده است.
یادداشتهای مربوط به نمایه ها، چکیده ها و منابع اثر
يادداشت هاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع
ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه ۱۶۴۱-۱۶۵۱.
یادداشتهای مربوط به خلاصه یا چکیده
متن يادداشت
ما در اینجا آنچه از کتاب‌های عطار را این کتابخانه دارد معرفی می‌کنیم:
متن يادداشت
۱. الهی‌نامه، گذشته از ش ۴۴۳ کتب خطی، شماره‌های ۱۱۴۷ و ۱۱۵۴ و ۱۱۵۶ دارای این مثنوی در ۲۱ مقاله و بیشتر از نسخ این کتاب که در حدود هفتهزار بیت می‌باشد بدین بیت آغاز می‌شود:
متن يادداشت
الهی نامه را آغاز کردم/ بنامت باب نامه باز کردم
متن يادداشت
ولی کهنه‌ترین نسخه این کتابخانه که در ۸۳۷ق. نوشته شده بدین بیت:
متن يادداشت
بنام کردگار هفت افلاک/ که پیدا کرد آدم از کفی خاک
متن يادداشت
و نسخه آقای سلطانی بهبهانی که در ۸۷۳ق. نوشته شده بدین بیت که دومین بیت نسخه چاپی است آغاز گردیده:
متن يادداشت
بنام آنکه ملکش بی‌زوال است/ به وصفش نطق صاحب عقل لالست
متن يادداشت
این اختلاف که در اینجا مشاهده می‌شود اختصاص به آغاز «الهی‌نامه» ندارد و از آغاز تا انجام این کتاب و دیگر کتاب‌های عطار به حدی اختلاف موجود است که حدی برای آن معین نتوان نمود و برخی از آنها را در ذیل خصوصیات نسخ یاد کرده‌ایم. در ۱۳۵۵ق. در تهران چاپ سنگی شده است.
متن يادداشت
۲. اشترنامه - شترنامه، این مثنوی عرفانی در حدود سه هزار و ششصد (۳۶۰۰) بیت. به نوشته ریو عنوان نسخه‌ای که از اشترنامه در کتابخانه (موزه بریتانیا) می‌باشد «خردنامه شیخ عطار» است و نگارنده تاکنون بدین نام کتابی منسوب به عطار در آثار خود وی یا در کتب تذکره و رجال نیافته.
متن يادداشت
۳. اسرارنامه، نسخه‌ای که پیوسته ش ۱۱۴۷ می‌باشد در حدود دو هزار و چهارصد (۲۴۰۹) بیت و نسخه دیگر که پیوسته ش ۱۱۵۴ است در حدود سه هزار و دویست و پنجاه (۳۲۵۰) بیت می‌باشد و نسخه اخیر اگرچه هشتصد و پنجاه (۸۵۰) بیت از نسخه کهنسال دیگر بیشتر دارد، نویسنده آن در اثر تعصب مذهبی مدائح سه خلیفه نخستین را که در نسخه اول می‌باشد ننوشته و آغاز این کتاب تا سه بیت با «کنزالحقائق» که منسوب به عطار ولی از دیگری است در هر دو نسخه یکی است و نسخه دوم نیز آخرین بیت آن همان است که «کنز الحقائق» بدان خاتمه یافته است. نسخه دوم این کتابخانه مطالب را در سیزده مقاله و خاتمه‌ای در پند بیان نموده و این تقسیم در نسخه کهن سال نیست و اسرارنامه در ۱۲۹۸ق. در تهران چاپ گردیده است.
متن يادداشت
۴. بلبل‌نامه، این مثنوی در حدود ششصد (۶۰۰) بیت می‌باشد. آغاز نسخه چاپی (سال ۱۳۱۲ش. در تهران) و نسخه‌ای که پیوسته ش ۱۱۴۸ می‌باشد این است:
متن يادداشت
بتوفیق خدای صانع پاک/ که دانش می‌نهد در مرکز خاک
متن يادداشت
ولی نسخه‌ای از این کتاب که پیوسته به ش ۴۴۳ کتابخانه می‌باشد بدین بیت:
متن يادداشت
قلم برگیر و راز دل عیان کن/ سرنامه به نام غیب‌دان کن
متن يادداشت
که بیت سوم نسخه چاپی می‌باشد، آغاز گردیده و آن نسخه منتخبی از بلبل‌نامه است نه تمام آن و در آخر آن نسخه منتخب نصائح و اندرزهائی می‌باشد که به پسر خود داده و در نسخه چاپی و نسخه خطی این کتابخانه نیست.
متن يادداشت
۵. پندنامه، این مثنوی در حدود هشتصد (۸۰۰) بیت می‌باشد و نسخه چاپی آن بدین بیت آغاز گردیده:
متن يادداشت
حمد بیحد آن خدای پاک را/ آن که ایمان داد مشتی خاک را
متن يادداشت
و پس از آن این بیت است:
متن يادداشت
آن که در آدم دمید او روح را/ داد از طوفان نجات او نوح را
متن يادداشت
ولی بیت نخستین نسخه خطی پیوسته ش ۱۱۴۹ این بیت است:
متن يادداشت
ابتدا کردم بنام کردگار/ خالق خلق از صغار و از کبار
متن يادداشت
و بیت دوم همان است که در نسخه چاپی است.
متن يادداشت
این کتاب نخست در نیمه دوم ق ۱۹م. در پاریس و در ۱۲۹۰ق. از روی چاپ اول در تهران و منتخبی از آن در سالنامه پارس (سال ۱۳۲۰ق.) چاپ گردیده است.
متن يادداشت
۶. جواهر الذات یا جوهر الذات و جواهر نامه، بخش اول این مثنوی در حدود دوازده هزار و چهارصد (۱۲۴۰۰) بیت و بخش دوم در حدود یازده هزار و ششصد (۱۱۶۰۰) بیت می‌باشد.
متن يادداشت
آغاز:
متن يادداشت
بنام آنکه نور جسم و جانست/ خدای آشکارا و نهانست
متن يادداشت
هر دو بخش این کتاب در ۱۳۵۵ق. به نام جلد اول و دوم جوهر الذات در تهران چاپ سنگی شده است.
متن يادداشت
۷. خسروگل - خسرونامه - گل و هرمز، این مثنوی و نسخه‌ای که پیوسته ش ۱۱۴۷ می‌باشد در حدود هشت هزار و پانصد (۸۵۰۰) بیت است و نسخه‌ای که در ۱۲۹۵ق. در هند چاپ شده در حدود هفت هزار و هفتصد (۷۷۰۰) بیت می‌باشد و در خود این کتاب آن را خسرونامه نامیده ولی در مظهرالعجائب (نسخه خطی) در ذیل هفده کتاب مولفه خود آن را خسروگل نامیده و ظاهرا گل و هرمز نیز همین کتاب است چراکه داستان گل و هرمز را نیز در اینجا آورده است ولی در فهرست نسخ فارسی انجمن بنگاله در ضمن کلیات و معرفی مندرجات آن خسروگل را با همین آغاز نقل نموده و آغاز گل و هرمز این بیت را آورده است:
متن يادداشت
بنام آنک جان داد و جهان ساخت/ زمین را جفت طاق آسمان ساخت
متن يادداشت
آغاز:
متن يادداشت
بنام آنک گنج جسم و جان ساخت/ طلسم گنج جان هر دو جهان ساخت
متن يادداشت
۸. دیوان عطار، شامل قصائد و غزلیات و رباعیاتی از عطار می‌باشد و در حدود ششهزار (۶۰۰۰) بیت است ولی مندرجات آن مرتب به ترتیبی نیست و دیوانی که از عطار در ۱۳۱۹ش. آقای سعید نفیسی تصحیح و چاپ کرده‌اند شامل همه مندرجات این دیوان ولی مرتب به ترتیب قافیه‌ها است.
متن يادداشت
آغاز:
متن يادداشت
سبحان قادری که صفاتش ز کبریا/ بر خاک عجز می‌نکند عقل انبیا
متن يادداشت
۹. رموز اهل راز، در هیچیک از کتب تذکره و مقدماتی که بر آثار عطار نوشته شده کتابی بدین نام به وی نسبت داده نشده ولی خود وی در لسان الغیب (ص ۳۲۸ نه) در ذیل چند کتاب مولفه‌ای که از خود نام برده گوید:
متن يادداشت
هر که برخواند رموز اهل راز/ او بود در صورت شرعم نماز
متن يادداشت
و نیز در اشترنامه (ص ۱۳۷ نه) گوید:
متن يادداشت
در رموز سر سبحانی بخوان/ سر این اسرار سبحانی بدان
متن يادداشت
بنابراین مسلما عطار کتابی بدین نام داشته، در فهرست‌های داخلی و خارجی و کشف الظنون هم نسخه‌ای بدین نام نیافتم. پس از دقت کامل و مراجعه معلوم شد که از آغاز این نسخه تا بیت چهارم ص ۲۶:
متن يادداشت
یک زمان این پرده‌ها را برگسل/ این خیال چرخ صورت را بهل
متن يادداشت
مرتبا از اشترنامه می‌باشد، پس از آن تا بیت اول، ص ۲۴۴، از کتاب اشترنامه نیست و پس از آن، اشترنامه از همان‌جا که در ص ۲۶ مانده بود:
متن يادداشت
کز تو بستاند بعالم داد خویش/ خه‌تر ازین خیز و بستان داد خویش
متن يادداشت
نگاشته شده و بدین بیت:
متن يادداشت
عشق و فهم و عقل و ادراک و یقین/ حزن و شوق و ذوق از او شد کفر و دین
متن يادداشت
از اشترنامه قناعت نموده و نیز بدون فاصله بیت دیگری از رموز اهل راز را نوشته و تا آخر پیش رفته است و در این قسمت اخیر ابیاتی از اشترنامه نیافتم و اشعار نامبرده از اشترنامه در این نسخه در ح ۵۶۲بیت است. بنابر آنچه گفته شد عطار به نام «رموز اهل راز» کتابی داشته و شاید کمتر صفحه‌ای در این نسخه باشد که نامی از راز و اهل راز در وی نباشد، برای اینکه خوانندگان با اطمینان کامل این نسخه گم شده عطار را در این کتابخانه موجود دانند چند بیت از آن را نقل می‌کنم:
متن يادداشت
ص ۴۶ نه: گنج کل خاکست نزد اهل راز/ مینماید خاک سر دوست باز
متن يادداشت
ص ۱۲۴ نه: سر بباز و راز را دریاب تو/ گرنه کل رفته اندر خواب تو
متن يادداشت
ص ۱۳۲ نه: دست در دامان حیدر زن براز/ تا ز حیدر گردی آنجا سرفراز
متن يادداشت
ص ۱۴۸ نه: بیخبر اینجا بدان این راز زود/ کار خود کلی در آنجا ساز زود
متن يادداشت
ص ۱۵۲ نه: تا ترا جان است تن ای مرد راز/ می‌نیازی دید این اسرار باز
متن يادداشت
ص ۱۸۸ نه: این همه پیدا نهان گردد براز/ ذات خواهند گشت بیشک اهل راز
متن يادداشت
ص ۱۹۰ نه: پرده‌ها چون برفکندی رازگوی/ راز خود با جمله مردان بازگوی
متن يادداشت
ص ۲۰۲ نه: زین بیانها واقف هر راز شو/ عاقبت با جان جان دمساز شو
متن يادداشت
ص ۲۱۷ نه: در ریاضت باش در کل پاک باز/ پاکبازی کرده‌اند مر اهل راز
متن يادداشت
ص ۲۹۴ نه: این حقیقت هم بجانان یافت باز/ عاقبت منصور تا شد اهل راز
متن يادداشت
گذشته از ابیات بی‌شماری که راز و اهل راز در آنها یاد شده در ص ۲۹۳ و ۳۰۶ با شنگرف عنوان مطالب رموز نوشته شده و این نیز موید دیگری است. شماره ابیات این کتاب پس از تفریق ۵۶۲ بیت اشترنامه در حدود پنجهزار و پانصد (۵۵۰۰) بیت می‌باشد و عنوان مطالب به قرینه اینکه در چندین مورد تصریح شده مجالس است.
متن يادداشت
۹. مختارنامه، بنابر بیان خود عطار در مقدمه‌ای که در حدود یکصد بیت بر این کتاب نوشته از ششهزار بیت رباعیان خود یکهزار یا بنابر نگارش در بعضی از نسخ مقدمه دوهزار آن را به کلی معدوم و آنچه باقی مانده آنها را در پنجاه باب برحسب موضوع مطالب آنها مرتب نموده و بدین نام نامیده است ولی دو نسخه این کتابخانه شامل دوهزار (۲۰۰۰) رباعی و نسخه کهنسال ش ۱۱۴۷ دارای یکهزار و پانصد (۱۵۰۰) بیت می‌باشد و آغاز و انجام نسخه دو رباعی است. این کتاب در ۱۳۵۳ق. در تهران چاپ سنگی شده و در ح ۴۰۰۰بیت است.
متن يادداشت
۱۰. مصیبت‌نامه، این مثنوی در حدود هشت هزار (۸۰۰۰) بیت در چهل مقاله و شاعر در اینجا تخلص فرید و عطار هر دو را به کار برده است، این کتاب در ۱۳۵۴ق. در تهران چاپ سنگی گردیده است.
متن يادداشت
۱۱. مظهرالاسرار و مظهرالعجائب، عطار در این دو مثنوی پرده از روی کار خویش برداشته و با کمال صراحت تشیع خود را اظهار نموده و کتاب نخستین را هم به مناسبت اینکه مظهرالعجائب لقب حضرت مولی الموالی علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام می‌باشد بدین نام نامیده. برخی از آنان که می‌خواهند مذهب تشیع را مولود صفویه بدانند و از تاریخ بیخبر هستند و نمی‌دانند که گذشته از اینکه بلافاصله پس از رحلت حضرت پیغمبر (ص) شیعه علی (ع) از دیگران ممتاز گردید، در زمان حیات حضرت رسول (ص) نیز عده‌ای از اصحاب به نام شیعه علی خوانده می‌شدند لذا در نسبت این کتاب (مظهرالعجائب) به عطار نیشابوری عارف معروف تردید دارند ولی مطالعه مندرجات کتاب و مقایسه طرز و سبک آن با دیگر آثار مسلمه عطار ثابت می‌کند که از عطار می‌باشد و چنان‌که خود وی مکرر تصریح نموده چندان مقید به قواعد شعری نگردیده و در بند معنی بوده و چنان‌که پیش گفتیم در آخر نسخه چاپی تالیف آن در ۵۸۵ق. تعیین گردیده و از کارهای اواخر عمر عطار می‌باشد. پس از اتمام مظهرالعجائب مثنوی دیگری انشاء نموده و آن را نیز مکرر به نام مظهر نامیده و از بحر دیگری است، بخشی از آن نیز پیوسته مظهرالعجائب چاپی منتشر گردیده و نیز نگارنده از قرائن موجوده در خود کتاب چنین احتمال می‌دهد که نام آن مظهرالاسرار می‌باشد و در این کتاب سی سوال پیری را جواب گفته است و کتابی در ۱۳۵۴ق. در تهران به نام «سی‌فصل» چاپ سنگی شده با مختصر اختلافی در ابیات بخشی از همین مظهرالاسرار می‌باشد و تا آنجا که نگارنده تحقیق نموده به نام «سی‌فصل» عطار کتابی به خویشتن نسبت نداده و آنان که شرح حالی از او نگاشته‌اند به چنین مولفه‌ای اشاره نکرده و بعضی از نویسندگان نسخ هم توجه به اینکه این دو کتاب دو مظهر می‌باشد نداشته و هر دو را در پی یکدیگر نوشته‌اند در صورتی که وزن و بحر آنها هم مختلف می‌باشد و باید دانست که این کتاب دوم (مظهرالاسرار) دیباچه و حمد و ثناء و نعت ندارد و از همان اول تتمه مطالب مظهرالعجائب را ذکر نموده و این چند بیت از مظهرالاسرار را که نام کتاب از آنها استفاده می‌شود در اینجا می‌آوریم:
متن يادداشت
برگ ۸۱ نه: بدان کین مظهرم جان کتب‌ها است/ درون اسرار دین حق هویداست
متن يادداشت
برگ ۹۴ نه: هلا ای عاشق مست سخن‌دان/ ترا باشد همه اسرار در جان
متن يادداشت
دو عالم گر ازین اسرار گویند/ نه بر این شیوه عطار گویند
متن يادداشت
مظهرالعجائب در حدود چهار هزار بیت می‌باشد و در ۱۳۲۳ق. با مقدمه مفصلی به قلم شیبانی (فتح‌الله خان) در شرح حال عطار در تهران چاپ سنگی شده و در ۱۳۵۶ق. دوباره در همین شهر چاپ سنگی گردیده و برخی از ابیات مظهرالاسرار بدون تذکر و توجه ناشرین به آن کتاب پیوسته است. و مظهرالاسرار در حدود سه هزار (۳۰۰۰) بیت می‌باشد و پس از اینکه ابیاتی در بیان معنی نی و می و برخی دیگر از اسرار انشاء نموده داستان عیاران خراسان و بغداد را سرائیده و پس از آن سی سوال و جواب پیر سالک را جواب گفته و در این مظهر نام هفده مولفه خود را که قبلا گذشت، یاد نموده است.
متن يادداشت
آغاز: گنه کارم ز فعل خود گنه کار/ خداوندا توئی دانای اسرار
متن يادداشت
۱۲. منطق الطیر، این مثنوی در حدود چهار هزار و پانصد (۴۵۰۰) بیت است و تاکنون چند بار چاپ گردیده و در نسخه چاپی مطالب این کتاب در چهل و پنج مقاله مرتب شده ولی در نسخه کهن (ش ۱۱۴۷) این تقسین نیست. امیرعلی شیر نوائی آن را به ترکی ترجمه نموده و «لسان الطیر» نامیده و نسخه‌ای از آن در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار زیر ش ۳۵۰ موجود است و در ص ۱۶۰ فهرست کتب ترکی خدیویه کتابی به نام منطق الاسرار در ترجمه منطق الطیر به ترکی (بدون ذکر مترجم» که در ۱۲۷۴ق. در آستانه چاپ شده موجود است و نیز یکی از ادبا در زمان سلطان با یزید بن محمدخان بن سلطان مرادخان از سلاطین آل عثمان ششصد و بیست و پنج (۶۲۵) بیت از این کتاب را که شامل مطالب توحیدی و عرفانی بوده انتخاب و آن را در شانزده مقاله مرتب کرده و نسخه آنکه ظاهرا در همان سال انتخاب، نوشته شده در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار زیر ش ۷۱۹۶ موجود است. در پایان بعضی از نسخ خطی و چاپی سال انشاء این کتاب ۵۷۰ و ۵۷۳-۵۸۳ به نظم ثبت گردیده ولی برخی از نسخ آن را ندارد. منطق الطیر در ۱۸۵۷م. مطابق ۱۲۷۳ق.، در پاریس و در ۱۳۱۹ق. و در ۱۳۱۹ش. در تهران چاپ شده است.
متن يادداشت
۱۳. لسان الغیب، این مثنوی در حدود پنجهزار و چهاربیت است. در ص ۲۴۸ نسخه، نام بیست (۲۰) مولفه خود را برده و آنچه بر نقل پیشین افزون دارد: ۱. لسان الغیب، ۲. بی سرنامه، ۳. اشترنامه، ۴. جمجمه نامه، ۵. وصلت نامه و ۶. حیدرنامه می‌باشد و مصیبت نامه و جوهرنامه را هم که در آنجا است در اینجا نام نبرده است.
متن يادداشت
۱۴. هفت وادی، این مثنوی موافق نسخه کاملی که پیوسته ش ۴۴۳ این کتابخانه می‌باشد ششصد و دو (۶۰۲) بیت می‌باشد، موضوع کتاب و تقسیمات آن از نقل ابیات زیرین که پیش از شروع به وادی اول می‌باشد، به دست می‌آید:
متن يادداشت
سالکان را هفت وادی در ره است/ چون گذشت این هفت وادی درگه است
متن يادداشت
هست وادی طلب آغاز کار/ وادی عشقت براهی بس کنار
متن يادداشت
پس سوم وادیست ز آن معرفت/ هست چهارم وادی استغنا صفت
متن يادداشت
هست پنجم وادی توحید پاک/ پس ششم وادی حیرت صعب پاک
متن يادداشت
هفتمی وادی فقرست و فنا/ کی بود آنجا سخن گفتن روا
متن يادداشت
هفت بیت آغاز این کتاب همان است که مصیبت نامه چاپی بدانها آغاز گردیده و موجب آن را ندانستم.
متن يادداشت
انجام آن این دو بیت است: چون بخاک آرم من سرگشته روی/ هیچ با رویم میازار هیچ روی
متن يادداشت
شوخی و بی‌شرمی ما درگذار/ شوخی ما پیش چشم ما میار
متن يادداشت
در کلیات عطار نسخه کتابخانه انجمن بنگاله که در ۱۰۰۶ق. نوشته شده و در نسخه ش ۴۳۳ این کتابخانه به نام هفت وادی که در ششصد و دو (۶۰۲) بیت است بدو نسبت داده شده، شش بیت آغاز آن از مصیبت نامه می‌باشد و پس از سیصد و هفت (۳۰۷) بیت که به دست نیاوردم از کدام کتاب دیگر عطار می‌باشد دویست و هشتاد و نه (۲۸۹) بیت و در بیان هفت وادی عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر است که انتخاب شده از یکهزار و سیصد و پنجاه و هشت (۱۳۵۸) بیت آخر منطق الطیر می‌باشد موجود و چون در هیچیک از کتب عطار مولفه‌ای به نام هفت وادی دیده نشد، نگارنده را گمان این است که دیگری ابیات عرفانی بعضی از کتاب‌های عطار را برای خود انتخاب و در یک جا مرتب کرده و چون به بحث در اطراف هفت وادی خاتمه یافته آنان که بدان دست یافته به نام هفت وادی نامیده‌اند و این کتاب از این حیث نظیر سی‌فصل است که در ذیل مظهرالاسرار گفتیم که بخشی از آن کتاب است و جداگانه کتابی نیست.
متن يادداشت
۱۵. هیلاج نامه، این مثنوی در حدود هفت هزار (۷۰۰۰) بیت می‌باشد و چنان‌که خود عطار در آن تصریح نموده (ص ۴۰ چاپی) انشاء آن پس از جواهر نامه بوده معرفی گردیده، برای آنکه این شرح تا حدی جامع باشد چند کتاب دیگر از عطار را که پیوسته ش ۴۴۳ کتابخانه می‌باشد و در ذیل نسخه ش ۴۴۳ این کتابخانه معرفی شده نام می‌بریم:
متن يادداشت
۱. وصلت نامه که بدین بیت آغاز شده: ابتدا اول بنام کردگار/ خالق هفت و شش و پنج و چهار
متن يادداشت
۲. بی سرنامه که آغاز آن این بیت می‌باشد: من بغیر تو نبینم در جهان/ قادرا پروردگارا جاودان
متن يادداشت
در فهرست کتب فارسی انجمن بنگاله در ضمن کلیات عطار نسخه‌ای از خیاط نامه معرفی شده و آغاز آن این است:
متن يادداشت
بنام آنکه هستی زو نشان یافت/ نفوس ناطقه زو نور جان یافت
متن يادداشت
چنان‌که در ذیل خصوصیات نسخ متذکر شدیم از آثار عطار چندین نسخه از دیگران پیوسته آنها هست که اینک نام آنها به ترتیب یاد می‌شود:
متن يادداشت
۱. ازهار گلشن، این مثنوی که پیوسته ش ۱۱۵۱ می‌باشد شبیه و نظیر گلشن راز و به همان وزن، در جواب سوال‌های چندی انشاء گردیده، منشی و ناظم آن چنان‌که در پنج بیت به آخر کتاب مانده می‌باشد، ابراهیم نامی است:
متن يادداشت
خداوندا بعز آل یاسین/ ببخشا جرم ابراهیم مسکین
متن يادداشت
و ارادت به سید احمد نامی از عرفا داشته.
متن يادداشت
نگارنده تصور می‌کند که سید احمد عارف مذکوردر ابیات ازهار گلشن همان سید احمد بخاری حسینی است که در ص ۴۰۰-۴۰۴ الشقائق النعمانیه (حاشیه ج ۱ وفیات الاعیان) معرفی گردیده. مرحوم تربیت در ص ۳۱۸-۳۲۰ د آ زیر عنوان «گلشن» شیخ ابراهیم بن محمد بن حاجی ابراهیم بر دعی تبریزی را که در ۸۳۰ق. بدین جهان آمده و در ۹۴۰ق. به سرای دیگر شتافته است نام برده و می‌گوید که در علم تفسیر و حدیث ماهر و در علم کلام و تصوف از اساتید زمان خود بوده و چندین مثنوی از وی مانده و از آنها یکی را به نام «معنوی الخفی» نام برده. بنابر مطالب مذکور بالا، تصور می‌کنم که ازهار گلشن نیز از همین ابراهیم عارف ق ۱۰ق. بوده باشد.
متن يادداشت
آغاز: بنام آنکه از انوار هستی/ دو عالم را بلندی داد و پستی
متن يادداشت
۲. رموز العاشقین، در آخر نسخه ش ۱۱۴۸ مثنوی ناتمامی است که در حدود دویست (۲۰۰) بیت می‌باشد، در کتب تذکره کتابی بدین نام به عطار نسبت داده نشده و گذشته از این، از خود کتاب هم نبودن آن از عطار به خوبی آشکار است، و این دو بیت که در این مثنوی است کاملا ثابت می‌کند که از عطار نیست چراکه وی از خویشتن این‌گونه تعبیر نخواهد نمود:
متن يادداشت
این سخن آن صاحب اسرار گفت/ بین که قطب العارفین عطار گفت
متن يادداشت
آورم تسبیح این گفتار را/ هست قطب العارفین عطار را
متن يادداشت
آغاز: نحمد لله رب العالمین/ کردم آغاز رموز العاشقین
متن يادداشت
۳. کنزالاسرار، این مثنوی که پیوسته ش ۱۱۴۹ می‌باشد بنابر نقل آقای قزوینی در مقدمه تذکره الاولیاء (ص یو) نسخه‌ای از آن در کتابخانه دیوان هند به نام «کنزالاسرار» نامیده شده و آن را به عطار نسبت داده‌اند ولی در نسخه این کتابخانه نامی برای آن معین نشده و نصائح و شرح اخبار و احادیث نبوی (ص) می‌باشد و گذشته از اینکه در آخر کتاب تاریخ اتمام در تمام نسخه‌ها
متن يادداشت
رساند نفع این بر خاص و عامی/ که در ششصد نود نه شد تمامی
متن يادداشت
به سال ۶۹۹ق. تصریح گردیده و مسلما نزدیک یک قرن بلکه بیش از یک قرن پس از عطار می‌باشد، طرز اشعار هم خود بهترین دلیل بر نبودن آن از عطار است گذشته از این دیدن نظائر بسیار از این‌گونه بیت‌ها در ص ۲۴۲ نسخه: نصیحت‌های عطار زمان را/ بگوش خود بگیرد مرد دانا
متن يادداشت
در ص ۲۴۴ نسخه: کنای پیر عطار از برون است/ که من از هرچه میگویم فزونست
متن يادداشت
که در آنها صریحا شاعر خود را نظیر عطار معروف دانسته است و گاهی هم خود را پیرو عطار نامیده در خود کتاب موجود است و این مثنوی در حدود دوهزار (۲۰۰۰) بیت می‌باشد و احتمال دارد که «مفتاح الفتوح» منسوب به عطار انشاء شده در ۶۸۸ق. (با بلبل نامه و نزهه الاحباب در ۱۳۵۲ق. در تهران چاپ شده) از ناظم این نسخه باشد.
متن يادداشت
آغاز: سپاس و حمد بر خلاق عالم/ که از خاکی پدید آورد آدم
متن يادداشت
۴. کنزالحقائق. این مثنوی در حدود یکهزار و سیصد (۱۳۰۰) بیت می‌باشد، در آخر نسخه ۱۱۴۹ این کتابخانه تصریح گردیده که از عطار است و در فهرست نسخ انجمن بنگاله نیز ذیل (کلیات عطار) نام برده شده ولی مسلما از عطار نیست و تالیف پهلوان محمود پریار خوارزمی می‌باشد و در کشف الظنون (۲/ ۳۳۳) فقط نام کتاب و ناظم آن ثبت گردیده، نگارنده پیش از این کشف به واسطه دیدن ابیات زیرین، محمود نام بودن ناظم را یافته بود:
متن يادداشت
ص ۲۴۹ نه: که در دنیا و عقبی سود بادش/ الهی عاقبت محمود بادش
متن يادداشت
ص ۲۵۰ نه: مرا زین کشف میزان بود مقصد/ که بنمایم مقام ملک محمود
متن يادداشت
ص ۲۵۲ نه: برو جان پدر بشنو ز محمود/ جز اینش از حقیقت نیست مقصود
متن يادداشت
و از مراجعه به کشف الظنون، هفت اقلیم و مجالس العشاق کتاب و مولف آن را شناخت:
متن يادداشت
پهلوان محمود خوارزمی از کشی گیران معروف عصر خویش بوده و در اواخر بارقه عرفان بر وی تافته و در اثر اینکه نفس را زیر پای گذارده به گفته مولف مجالس العشاق در زمره اولیا انخراط یافت و با رجال الغیب انضمام پذیرفت و از آن روز او را نام بخش زمان محمود پریار گفتند و بعضی پوکیار گویند و به زبان آنجا پوکیار پهلوان بزرگ را گویند که در کار خود سرآمد باشد و در طریق تصوف اشعار مرغوب و رسائل مطبوع و رباعیات خوب دارد و از آن جمله کتاب کنزالحقائق است و در آن کتاب این حکایت مثبت است. در تاریخ هففتصد و بیست و دو (۷۲۲) از عالم رفته و قبرش در خوارزم است. در کنزالحقائق پس از حمد و صلوه و نعت خلفاء چهارگانه و مدح پادشاه ترک نژاد معاصر، ابیاتی در تحقیق معنی ایمان و اسلام و شهادت و طهارت و نماز و زکوه و روزه و حج و جهاد و نفس و شیطان و عشق و بهشت و دوزخ و تحقیق در معنی مهدی (ع) و صفات آن حضرت و صراط و میزان و قیامت و حشر و نشر و جزای اعمال و کیفیت آنها دارد پس از آن مطالب عرفانی را در ضمن حکایات در چندین مقاله مندرج ساخته و پیش از شروع در تحقیق معنی ایمان و اسلام در ذیل عنوان سبب نظم کتاب به نام آن تصریح نموده و گوید:
متن يادداشت
چو گفتم اندرو چندین حقائق/ نهادم نام او کنز الحقائق
متن يادداشت
و آغاز این کتاب بنابر آنچه در فهرست نسخ فارسی انجمن بنگاله ثبت گردیده این است:
متن يادداشت
بنام آنکه اول کرده آخر/ بنام آنکه باطن کرد ظاهر
متن يادداشت
ولی نسخه این کتابخانه با سه بیت از اول اسرارنامه عطار شروع گردیده و این است: بنام آنکه اول کرده آخر/ بنام آنکه باطن کرده ظاهر
متن يادداشت
توان اندر صفاتش ره بریدن/ ولی در ذات او نتوان رسیدن
متن يادداشت
و نسخه نیز به آخرین بیت اسرارنامه خاتمه یافته و ما آن بیت و بیت پیش از آن را در اینجا می‌آوریم: زهی در خوش زهی در پیش ما را/ زهی آن پیش زهی خویش ما را (کذا)
متن يادداشت
سخن با دردتر زین کس ندیدست/ که از هر بیت او خونی چکیدست
متن يادداشت
گذشته از کتاب‌های نام برده، تذکره الاولیاء (در ۱۳۲۲ق. در لیدن چاپ شده) و شرح القلب و رسائل اخوان الصفا به عطار نسبت داده شده و خود وی چنان‌که دیدیم دو کتاب نخستین را در شمار مولفات خویش نام برده است.
متن يادداشت
مندرجات این نسخه به ترتیب عبارت است از: ۱. الهی نامه، (ص ۱-۱۵۶) که در حدود هفت هزار بیت است، از آغاز تا سیصد و نود (۳۹۰) بیت با نسخ خطی و چاپی مطابقت ندارد میان ص ۱۳-۱۴ می‌باشد در صحافی جا‌به‌جا گذارده شده و اینک دارای صفحه ش ۲۸۶-۲۸۷ می‌باشد. ۲. مصیبت نامه، (ص ۱۵۷-۳۳۷) در حدود هشت هزار (۸۰۰۰) بیت ۳. منطق الطیر، (ص ۳۳۹-۴۴۰) در حدود چهار هزار و پانصد (۴۵۰۰) بیت ۴. اسرارنامه، (ص ۴۴۳-۴۹۶) در حدود دوهزار و چهارصد (۲۴۰۰) بیت، ۵. خسرونامه یا خسرو گل (ص ۴۹۹-۶۸۵) در حدود هشت هزار و پانصد (۸۵۰۰) بیت، ۶. مختارنامه، (ص ۶۸۸-۷۷۸) در حدود یک هزار و دویست و پنجاه (۱۲۵۰) رباعی مقدمه نثری این بخش به خط شکسته نستعلیق و با قلم دیگر است.
سایر رده بندی ها
شماره رده
۱۱۴۷
مبدا اصلی
کشور
ایران
سازمان
کتابخانه٬ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
تاريخ عمليات
20121023
اطلاعات رکورد کتابشناسی
نوع ماده
MF
کد کاربرگه
87856
اطلاعات دسترسی رکورد
سطح دسترسي
a
تكميل شده
Y
