تاریخچه پایگاه اطلاع رسانی کتابخانه های ایران (Lib.ir)
بسیاری از دستاوردهای امروز بشری، در کارنامۀ تاریخی خود، کارکردهای متنوعی را نشان می دهند که غالبا با هدف طراحان اولیه متفاوت اند. انگیز‌ه ها و اهدافی که انسان را به تولید یک محصول فکری یا صنعتی یا ... وا می دارد، ممکن است حتی در جریان تولید یا فرآیند شکل گیری آن نیز دستخوش تغییر و اصلاح گردند.
پیشینه پایگاه
اندیشۀ تاسیس "پایگاه اطلاع رسانی کتابخانه های ایران" از دو نیاز در "مؤسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث" با ریاست آیت الله ری‌شهری ریشه گرفت. نخست آن که در سال 1383 طرح «مأخذ شناسی منابع حدیث شیعه» با هدف گردآوری فهرست جامع منابع حدیثی و گزارش انواع پژوهش های صورت پذیرفته بر روی آنها در پژوهشکده علوم و معارف حدیث با اشراف حجة الاسلام دکتر مهدی مهریزی (رئیس وقت پژوهشکده) در دستور کار قرار گرفت. مجری این طرح، حجة الاسلام احسان سرخه ای بود . آنچه در این پژوهش می توانست نقش به سزایی داشته باشد، فهرستی از منابع حدیثی چاپ شده بود که باید با استفاده از روش های مختلف گردآوری می شد و مجری برای دستیابی به گزارش چاپ‌ها و تحقیقات و تصحیحات انجام شده در مورد هر کتاب، علاوه بر مراجعه به منابع کتابشناسی، نیازمند استفاده از فهرست کتابخانه های مطرح در این حوزه بود. به کارگیری نرم افزارهای متنوع از سوی کتابخانه ها از یک سو و فقدان نسخه قابل دسترس از راه دور برای دستیابی به اطلاعات موجود در بیشتر کتابخانه ها از دیگر سو، بهره برداری از این منابع را دشوار نموده بود. دشواری استفاده از منابع قابل دسترس نیز به دلیل مشکلات فنی و کندی سرعت پاسخگویی، پیشرفت طرح را با مشکل مواجه می کرد. اگر چه برخی از کتابخانه های بزرگ کشور امکان جستجو در فهرست منابع خود را فراهم آورده بودند، اما همچنان مشكل پراكندگي اين پايگاه ها و سختي دسترسي به اين اطلاعات، حل نشده باقي مانده بود. در این هنگام وجود «فهرستگان جامع کتابخانه ها» می توانست به عنوان راهی میانبر، یافتن منابع کمیاب و دسترسی به اطلاعات چاپ و نشر آنها را آسان و به ثمر نشستن این پژوهش را تسریع نماید.
عامل دوم، طرح «ارائه فهرست منابع موجود در کتابخانه تخصصی حدیث» در یکی از وبگاه های مؤسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث بود. کتابخانه تصمیم داشت با ارتقای نرم افزار مدیریت منابع کتابخانه ای یا یافتن راهکاری مناسب امکان دسترسی به فهرست منابع خود را در بستر اینترنت برای استفاده عموم محققان فراهم آورد.
این نیاز در سال 1384 به عنوان یک درخواست در دستور کار مدیر وقت فناوری اطلاعات و ارتباطات مؤسسه؛ حجة الاسلام مهندس سرخه ای قرار گرفت. تهیه نسخه تحت وب از نرم افزار مورد استفاده در کتابخانه یا تبدیل خروجی استاندارد آن نرم افزار به عنوان دو راه حل مورد بررسی قرار گرفت. وی پس از تحلیل و امکان سنجی و بررسی راه های مطرح، با توجه به امکانات موجود در مؤسسه، شیوه دوم را امکان پذیر تشخیص داد.
هم زمان با این درخواست،«کتابخانه تخصصی فقه و اصول» به ریاست حجة الاسلام دکتر مهریزی بر آن شد تا با راه اندازی پایگاهی، به معرفی آن کتابخانه با امکان دسترسی به فهرست منابع و جستجو در آنها اقدام نماید. مهندس سرخه ای به عنوان مشاوره و ناظر و مهندس عباس نجفیان به عنوان مجری این طرح انتخاب شدند. تقارن این دو درخواست به شناسایی و مقایسه خروجی های استاندارد نرم افزارهای متفاوت مورد استفاده در دو کتابخانه منجر شد. این شناخت، راه همسان سازی و قرار گرفتن دو خروجی را در بستری مشابه هموار نمود.
اگر چه هر کدام از کتابخانه ها راه خود را برای دستیابی به مطلوب خویش پیمودند، اما نظارت و اجرای تیم واحد بر دو پروژه نقطه آغازین شکل گیری پايگاهي فراگیر با قابليت يكپارچه سازي اطلاعات غير منسجم كتابخانه هاي گوناگون بود. این پایگاه با توجه به ضرورت انسجام بخشي اطلاعات و اطلاع رساني در حوزه کتاب و کتابخانه می توانست نقشي به سزا در دستيابي گسترده به منابع موجود در كتابخانه هاي مختلف سراسر كشور ایفا نماید و گامی بلند در تولید علم به شمار آید. بي شك، اطلاع رساني در باره كتاب و مراكز نگهداري آن در سطح ملى، طالبان علم را در دستيابي به منابع مختلف، به خصوص منابع كمياب، ياري خواهد رساند. در سال 1385 مهندس سرخه ای به عنوان مدیر وقت فناوری اطلاعات و ارتباطات مؤسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث با حمایت و پشتیبانی حجة الاسلام مهریزی ریاست وقت پژوهشکده علوم و معارف حدیث، بر آن شد تا با همکاری مهندس نجفیان به عنوان مشاور در تحلیل و پیاده کننده سیستم، «فهرستگان جامع کتابخانه های کشور» را با وجود تنوع و ناهمگونی در بستری واحد تجمیع نماید.
مطالعه بر روی نرم‌افزارهای مورد استفاده در کتابخانه های مهم کشور، دست اندرکاران این پروژه را متقاعد نمود که دو نرم افزار سیمرغ و پارس آذرخش در کتابخانه های حاوی منابع قابل اعتنا، کاربرد بیشتری دارد. از این رو، تحلیل بر روی خروجی های این دو نرم‌افزار در اولویت قرار گرفت و در مرحله نخست، تولید نرم افزار مبدل خروجی های این دو نرم افزار با موفقیت به انجام رسید. پس از آن به مرور زمان مبدل اطلاعات مندرج در نرم‌افزارهای کاوش، نمایه و اوراکل در دستور کار قرار گرفت و در بخش فنی پایگاه به بهره برداری رسید تا امکان قرار گرفتن اطلاعات کتابخانه هایی که از این نرم‌افزارها استفاده می کنند فراهم گردد. نکته مهم در پیشبرد این پروژه، اتخاذ راهبرد ورود اطلاعات کتابخانه ها به صورت غیر برخط (Off Line) بود. اگر چه فاصله زمانی به روزرسانی اطلاعات از سوی کتابخانه ها نقطه ضعف این شیوه قلمداد می شود، اما بخش فنی پایگاه با این روش توانست مشکلات متعدد موجود بر سر راه دسترسی برخط (On Line) به اطلاعات کتابخانه ها را از پیش پای خود بردارد. البته سرعت بسیار زیاد و دسترسی به حجم گسترده اطلاعات و کندی تغییر اطلاعات در کتابخانه ها در فاصله های به روزرسانی، استفاده از این شیوه را توجیه پذیر نموده و رضایت کاربران را در پی داشته است.
کتابخانه تخصصی حدیث در مؤسسه دارالحدیث و کتابخانه تخصصی فقه و اصول و کتابخانه دانشکده علوم حدیث مستقر در شهرری نخستین کتابخانه هایی بودند که اطلاعاتشان در این پایگاه قرار گرفت.
افتتاح پایگاه
با حمایت آیت الله ری‌شهری رئیس مؤسسه دارالحدیث و پیگیری و راهنمایی حجة الاسلام مهریزی رئیس وقت پژوهشکده علوم و معارف حدیث و ایده پردازی، تحلیل و طراحی حجة الاسلام سرخه ای و تحلیل و پیاده سازی مهندس نجفیان، «پایگاه اطلاع رسانی کتابخانه های ایران (Lib.ir)» در بیستم آبان ماه سال 1387 در زادروز امام هشتم (ع) به عنوان یکی از پایگاه های وابسته به مؤسسه دارالحدیث به طور رسمی افتتاح و دعوت از کتابخانه های سراسر کشور برای پیوستن به این پایگاه آغاز شد. بی شک از آن روز تا کنون تلاش های مجدانه همکاران پایگاه در گسترش و روزآمدی پایگاه تاثیر به سزایی داشته است.
توسعه پایگاه
در نخستین گام کتابخانه های علوم انسانی موجود در شهر قم و کتابخانه های دانشگاه های بزرگ کشور در اولویت برای دریافت اطلاعات قرار گرفتند که به لطف پروردگار و با استقبال کتابخانه ها، این مهم به شکلی مطلوب به انجام رسید. پیوستن کتابخانه مرکز پژوهش های صدا و سیما (قم)،کتابخانه دانشگاه علوم اسلامی رضوی (مشهد)،کتابخانه های دفتر تبلیغات اسلامی (قم)، کتابخانه مرکز مطالعات ادیان و مذاهب (قم)، کتابخانه مرکز تحقیقات امام علی (ع) (تهران)، کتابخانه دانشگاه تهران (پردیس قم) و ...، نشان از استقبال شایان کتابخانه ها از راه اندازی این پایگاه و ضرورت بهره برداری از چنین خدماتی داشت.
پس از مکاتبه ریاست محترم مؤسسه دارالحدیث با مدير عامل بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي و پیوستن مرکز اسناد و کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در اواخر سال 1387- که نقطه عطفی در تاریخ فعالیت پایگاه اطلاع رسانی کتابخانه های ایران به شمار می رود -تعداد کتابخانه های عضو پایگاه در یک مرحله از 25 کتابخانه به 75 کتابخانه افزایش یافت. توجه به اهمیت کیفی و کمی منابع و کتابخانه های زیر مجموعه آستان قدس رضوی، علاوه بر افزایش منابع و کتابخانه های عضو پایگاه، موجب جلب اعتماد بیشتر کتابخانه های دیگر برای پیوستن به این پایگاه بود. در این سال پایگاهی که با نام و یاد امام هشتم (ع) بنیاد نهاده شده بود، مورد عنایت آن حضرت قرار گرفت و رونق بیشتری پیدا نمود.
ارائه فهرست اطلاعات کتابخانه ها بدون هیچ گونه دخل و تصرف و معرفی آنها به عنوان مالکان حقوق معنوی اطلاعات و نیز حفاظت از این اطلاعات، جلب اعتماد کتابخانه ها به پایگاه را در پی داشت به شکلی که سال 1388 سالی پرکار برای دست اندرکاران پایگاه بود. پیوستن بیش از 100 کتابخانه جدید و درج اطلاعات آنها در پایگاه و دسته بندی کتابخانه ها در گروه های: تخصصی، دانشگاهی، حوزوی و عمومی، گام بزرگ دیگری برای گسترش پایگاه بود. همزمان با این رویداد با مساعدت استانداری قم هزینه تامین سخت افزارهای میزبان پایگاه تامین گردید که تاثیر بسیار زیادی در سرعت جستجو و دسترسی کاربران داشت. در این سال مسئولان پایگاه برای ارائه خدمات بهتر به پژوهشگران و دیگر کاربران، به راه اندازی بخش های ویژه اهتمام ورزیدند. طرح های پیشنهادی شورای سیاست گذاری پایگاه با توان فنی مهندسان به سرعت عملیاتی و به بهره برداری رسید. راه اندازی قفسه مجازی، درختواره موضوعی کتب بر اساس رده بندی کنگره و دیویی و همچنین پروژه بهره برداری از نرم‌افزار «فهرستیار» را می توان از جمله این برنامه‌ها بر شمرد.
تلاش صادقانه دست اندرکاران و استقبال کتابخانه های مختلف کشور باعث شد، این پایگاه در سال 1390 در بخش پایگاه ها و وبلاگ ها به عنوان «برترین جستجوگر» در جشنواره رسانه های دیجیتال حائز رتبه اول گردد.
این پایگاه کوشیده است تا محققان و دانش پژوهان را در دسترسي به منابع كتابخانه اي مورد نيازشان ياري نمايد. اميد است این تلاش، رونق فرهنگ كتابخوانی، تسهيل فعاليت هاي پژوهشى، استفاده از منابع كمتر شناخته شده و معرفی كتابخانه های غنی و حاوی منابع با ارزش را در پي داشته باشد.
باور ما این است که حوزه کتاب و معرفی آن به اقشار جامعه در ایران نیاز به تلاش جدی تمام متولیان امر دارد که پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه های ایران می تواند نقشی کوچک اما مهم در ارائه خدمات الکترونیک در این حوزه به دوستداران کتاب ایفا نماید.
همکاران پایگاه از ابتدا تا کنون
حجة الاسلام مهندس احسان سرخه ای: ایده پردازی، تحلیل و طراحی و مدیریت پایگاه
حجة الاسلام مهدی بخشیان: مسئول پشتیبانی محتوای پایگاه
حجة الاسلام مهدی کاشی: مسئول پشتیبانی محتوای پایگاه
حجة الاسلام احمد شاه جعفری: مسئول پشتیبانی محتوای پایگاه
مهندس عباس نجفیان: تحلیل و پیاده سازی نرم افزار وب سایت پایگاه و تحلیل و طراحی و پیاده سازی نسخه اول نرم افزار مبدل اطلاعات ارسالی کتابخانه ها به الگوی استاندارد پایگاه
مهندس حسین جوزی: توسعه نسخه اول نرم افزار مبدل اطلاعات ارسالی کتابخانه ها به الگوی استاندارد پایگاه
مهندس محمد علی رفیعی: تحلیل و طراحی و پیاده سازی نسخه دوم نرم افزار مبدل اطلاعات ارسالی کتابخانه ها به الگوی استاندارد پایگاه
مهندس مجتبی شاقی: پشتیبان فنی، توسعه نرم افزار وب سایت پایگاه و پیاده سازی نرم افزار فهرستیار
حسنین موسوی: طراح رابط کاربری پایگاه
