NOTES PERTAINING TO TITLE AND STATEMENT OF RESPONSIBILITY
Text of Note
عارفی که به نام عطار یا شیخ عطار معروف گردیده نامش محمد و لقبش فریدالدین و اصلش از تون و مولدش نیشابور و پدرانش به عطاری مشغول و نسبش به سلسله انصار متصل و پدرش را ابراهیم نوشتهاند. بیش از صد سال در این جهان زندگانی نموده و از هفتصد کتاب بیشتر مطالعه نموده و در اثر آنها مولفاتی به نظم و نثر از خود به یادگار گذاشته و ظهور مولوی را در روم پیشگویی کرده و در اثر اینکه در اواخر عمر بیپرده و بیپروا تشیع خود را اظهار نموده، از عالم و عامی زمان رنجها دیده و قاضی سمرقند عمرو نام او را تکفیر نموده و بنا به گفته خودش در لسانالغیب و مظهرالعجائب او را آتش زده و بنابر تاریخی که در آخر مظهرالعجائب چاپی موجود است انشاء آن کتاب در ۵۸۴ق. آغاز و در ۵۸۵ق. خاتمه یافته و در این هنگام بیش از صد سال داشته، بنابراین بایستی تولد وی در حدود سال ۴۷۲ق. باشد ولی در کتب تذکره تولد او را در ۵۱۳ق. نوشتهاند. وفات یا شهادت عطار را در ۶۱۷ و ۶۱۸ و ۶۱۹ و ۶۲۷ و ۶۳۲ق. نوشتهاند و امین احمد سال ۶۱۹ و ۶۲۷ق. را نقل نموده و گوید ۱۱۴ سال زندگانی کرده و این ماده تاریخ را هم در ذیل بیانات خویش آورده:
Text of Note
شیخ عطار آن فرید روزگار/ مرشد شاهان و شاهنشاه فقر
Text of Note
شد شهید راه فقر آن رهنما/ سال تاریخش از آن شد راه فقر = ۵۸۶
Text of Note
و در تذکره الشعراء و مجالس المومنین وفات شیخ عطار در ۵۸۹ق. نقل گردیده، بنابراین قول و اینکه وفات وی در یکی از سالهای نامبرده در سطور بالا وحی منزل نیست نگارنده آنچه در بیت نامبرده بدان تصریح گردیده و احتمال تغییر و تحصیف در آن کمتر از عدد راه دارد ترجیح میدهد و اینکه بعضی گفتهاند ۱۱۴ یا ۱۹۰ کتاب تالیف نموده اغراق تصور میکند و آنهایی هم که گفتهاند اشعار وی در حدود صدهزار بیت میباشد بیدقت گفتهاند چرا که خود وی شماره ابیات هفده کتابش را ۲۰۲۰۶۰ بیت معین نموده و آنان که گویند روح منصور حلاج در عطار حلول کرده شاید ابیات هیلاجنامه را که در ذیل آن کتاب نقل میکنیم دیده باشند و ما در زیر این سطرها ابیاتی که مطالب بالا از آنها استفاده شده در اینجا میآوریم:
Text of Note
ص ۱۶۹ مظهرالعجائب چاپی:
Text of Note
اصلم از تون است و نیشابور جای/ باشدم در مشهد سلطان سرای
Text of Note
ص ۱۹۱ مظهرالعجائب:
Text of Note
شهر من تونست و نیشابور هم/ در زمین طوس گشتم محترم
Text of Note
ص ۱۹۱ مظهرالعجائب:
Text of Note
اصل من از تون معمور آمده/ مولدم شهر نشابور آمده
Text of Note
هست نام من محمد ای سعید/ شد فریدالدین لقب از اهل دین
Text of Note
ص ۳۱۱ مظهرالعجائب:
Text of Note
قرب صد سال است و کسری زین سخن/ کو نشسته در میان جان من
Text of Note
من ز لطف او بحق بینا شدم/ من ز نطق او بحق گویا شدم
Text of Note
چون مرا عطار خواند آن شاه جان/ من شدم عطار در ملک جهان
Text of Note
خود پدر چون جد من عطار بود/ نسبتش از فرقه انصار بود
Text of Note
ص ۳۳۸ مظهرالعجائب:
Text of Note
اندرآن سالی که طبعم گشت یار/ بود سال پانصد و هشتاد و چار
Text of Note
سال عمر من ز صد بگذشته بود/ جمله اعضایم بدرد آغشته بود
Text of Note
سال تاریخش چو کردم جستجوی/ گفت جان «سر عجائب را بگوی = ۵۸۵»
Text of Note
ص ۲۳۴ مظهرالعجائب:
Text of Note
ای برادر من نیم بدخواه تو/ در معانی میشوم همراه تو
Text of Note
هر چه گفتم کن قبول از بهر حق/ زانکه خواندم نزد استاد این سبق
Text of Note
هفتصد و ده از کتب برخواندهام/ زان بعلم معرفت ارزندهام
Text of Note
ص ۱۲۴ مظهرالعجائب:
Text of Note
قصد من بسیار مردم کردهاند/ خاطر مسکین من آزردهاند
Text of Note
جور بسیار از جهان بر من رسید/ جور دنیا را همی باید کشید
Text of Note
ص ۳۰۰ مظهرالعجائب:
Text of Note
عارفی واقف ز اصل هر علوم/ بعد من پیدا شود گوید بروم
او بنوشد او بپوشد از یقین/ از کف سلطان معنی شمس دین
Text of Note
از همان جامی که من نوشیدهام/ وز همان خرقه که من پوشیدهام
Text of Note
رهرو راه نبی او را بدان/ پس ز احمق سر ما را کن نهان
Text of Note
ص ۳۰۳ مظهرالعجائب:
Text of Note
من طریق جعفری دارم بیات/ خوردم از ساقی کوثر این شراب
Text of Note
چونکه دین من ترا معلوم شد/ بغض و کین من زتو مفهوم شد
Text of Note
عمرو قاضی چون مراد دشمن گرفت/ مسخ گردید و ره گلخن گرفت
Text of Note
ص ۲۴۷ مظهرالعجائب:
Text of Note
از جمیع انبیای هر زمان/ شد نبوت ختم بر احمد بدان
Text of Note
بعد از آن ختم ولایت بر علیست/ نور رحمت از کلام او جلیست
Text of Note
بعد حیدر ختم بر مهدی بود/ آن که در دین هدی هادی بود
Text of Note
این کتاب من چو نائب آمد است/ مظهر کل عجائب آمده است
Text of Note
خارجی گر منع فرماید مرا/ رافضی گوید مرا او بر ملا
Text of Note
این ز گفت شافعی شد حاصلم/ حب رفض است و هست آن در دلم
Text of Note
رفض نبود حب او ای رافضی/ گمره آن کو نیست بر او ملتجی
Text of Note
او ولی آمد بگفت کردگار/ انما برخوان و بر وی شک میار
Text of Note
در مظهر الاسرار (گ ۸۱- نه ۱) گوید:
Text of Note
کتب بسیار دارم گر بخوانی/ ازو دنیا و عقبی هم بدانی
Text of Note
عطار نام برخی از کتابهای خویش را در بخش دوم مظهرالعجائب (مظهرالاسرار) گذارده است و گذشته از این در جاهای دیگر از این کتاب و کتابهای دیگر خود مولفات خود را متفرقا نیز نامبرده است.
Text of Note
شرح حال عطار با مطالعه لباب الالباب، ۲/ ۳۳۷-۳۳۹؛ تذکره الشعراء، ص ۱۸۷-۱۹۲؛ نفحات الانس، مجالس العشاق (مجلس ۲۲)؛ هفت اقلیم، ص ۶۰۴-۶۱۶ م.س؛ مجالس المومنین، ص ۲۹۶-۳۰۰؛ کشف الظنون، در صفحات بسیار آن؛ ریاض السیاحه، ۱۶۴-۱۷۰؛ تاریخ مغول، ص ۵۳۱-۵۳۲ و دیوان منطق الطیر و مظهرالعجائب و الهینامه و مصیبت نامه و کتابهای دیگر خود عطار نگارش یافته است.
NOTES PERTAINING TO PUBLICATION, DISTRIBUTION, ETC.
Text of Note
این نسخه را بنابر تصریح در آخر الهی نامه (ص ۱۵۶) حسین بن محمود بن فضلالله مشهور به خاصه مرکب از نسخ و تعلیق در متن نگاشته و سال نگارش در اینجا ۸۳۷ق. و در چند جای دیگر در ۸۴۰ق. ثبت گردیده.
NOTES PERTAINING TO PHYSICAL DESCRIPTION
نوع خط:
تزئینات متن:
تزئینات نسخه:
نوع کاغذ:
تزئینات جلد:
Text of Note
نسخ و تعلیق.
Text of Note
عناوین مطالب مثنوی نیز با طلا و شنگرف و غیره است.
Text of Note
در آغاز هر یک از شش مثنوی که ذیل این سطرها معرفی میشوند سر سوره بسیار ظریفی میباشد و با طلا نام مثنویها بر آنها نگارش یافته و پشت صفحه نخستین ترنج بسیار زیبائی است که بر آن کاغذ چسبانیدهاند و همه برگها با طلا جدولکشی شده.
Text of Note
بخارایی.
Text of Note
نیمضربی، طرف درون طلاپوش.
NOTE RELATING TO THE COPY IN HAND
1
Text of Note
نام برخی از مولفات عطار و مندرجات در این نسخه بر این صفحه نگارش یافته و پشت آخرین صفحه یادداشتی بوده که محو گردیده است.
EXTERNAL INDEXES/ABSTRACTS/REFERENCES NOTE
Name of source
ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه ۱۶۴۱-۱۶۵۱.
SUMMARY OR ABSTRACT
Text of Note
ما در اینجا آنچه از کتابهای عطار را این کتابخانه دارد معرفی میکنیم:
Text of Note
۱. الهینامه، گذشته از ش ۴۴۳ کتب خطی، شمارههای ۱۱۴۷ و ۱۱۵۴ و ۱۱۵۶ دارای این مثنوی در ۲۱ مقاله و بیشتر از نسخ این کتاب که در حدود هفتهزار بیت میباشد بدین بیت آغاز میشود:
Text of Note
الهی نامه را آغاز کردم/ بنامت باب نامه باز کردم
Text of Note
ولی کهنهترین نسخه این کتابخانه که در ۸۳۷ق. نوشته شده بدین بیت:
Text of Note
بنام کردگار هفت افلاک/ که پیدا کرد آدم از کفی خاک
Text of Note
و نسخه آقای سلطانی بهبهانی که در ۸۷۳ق. نوشته شده بدین بیت که دومین بیت نسخه چاپی است آغاز گردیده:
Text of Note
بنام آنکه ملکش بیزوال است/ به وصفش نطق صاحب عقل لالست
Text of Note
این اختلاف که در اینجا مشاهده میشود اختصاص به آغاز «الهینامه» ندارد و از آغاز تا انجام این کتاب و دیگر کتابهای عطار به حدی اختلاف موجود است که حدی برای آن معین نتوان نمود و برخی از آنها را در ذیل خصوصیات نسخ یاد کردهایم. در ۱۳۵۵ق. در تهران چاپ سنگی شده است.
Text of Note
۲. اشترنامه - شترنامه، این مثنوی عرفانی در حدود سه هزار و ششصد (۳۶۰۰) بیت. به نوشته ریو عنوان نسخهای که از اشترنامه در کتابخانه (موزه بریتانیا) میباشد «خردنامه شیخ عطار» است و نگارنده تاکنون بدین نام کتابی منسوب به عطار در آثار خود وی یا در کتب تذکره و رجال نیافته.
Text of Note
۳. اسرارنامه، نسخهای که پیوسته ش ۱۱۴۷ میباشد در حدود دو هزار و چهارصد (۲۴۰۹) بیت و نسخه دیگر که پیوسته ش ۱۱۵۴ است در حدود سه هزار و دویست و پنجاه (۳۲۵۰) بیت میباشد و نسخه اخیر اگرچه هشتصد و پنجاه (۸۵۰) بیت از نسخه کهنسال دیگر بیشتر دارد، نویسنده آن در اثر تعصب مذهبی مدائح سه خلیفه نخستین را که در نسخه اول میباشد ننوشته و آغاز این کتاب تا سه بیت با «کنزالحقائق» که منسوب به عطار ولی از دیگری است در هر دو نسخه یکی است و نسخه دوم نیز آخرین بیت آن همان است که «کنز الحقائق» بدان خاتمه یافته است. نسخه دوم این کتابخانه مطالب را در سیزده مقاله و خاتمهای در پند بیان نموده و این تقسیم در نسخه کهن سال نیست و اسرارنامه در ۱۲۹۸ق. در تهران چاپ گردیده است.
Text of Note
۴. بلبلنامه، این مثنوی در حدود ششصد (۶۰۰) بیت میباشد. آغاز نسخه چاپی (سال ۱۳۱۲ش. در تهران) و نسخهای که پیوسته ش ۱۱۴۸ میباشد این است:
Text of Note
بتوفیق خدای صانع پاک/ که دانش مینهد در مرکز خاک
Text of Note
ولی نسخهای از این کتاب که پیوسته به ش ۴۴۳ کتابخانه میباشد بدین بیت:
Text of Note
قلم برگیر و راز دل عیان کن/ سرنامه به نام غیبدان کن
Text of Note
که بیت سوم نسخه چاپی میباشد، آغاز گردیده و آن نسخه منتخبی از بلبلنامه است نه تمام آن و در آخر آن نسخه منتخب نصائح و اندرزهائی میباشد که به پسر خود داده و در نسخه چاپی و نسخه خطی این کتابخانه نیست.
Text of Note
۵. پندنامه، این مثنوی در حدود هشتصد (۸۰۰) بیت میباشد و نسخه چاپی آن بدین بیت آغاز گردیده:
Text of Note
حمد بیحد آن خدای پاک را/ آن که ایمان داد مشتی خاک را
Text of Note
و پس از آن این بیت است:
Text of Note
آن که در آدم دمید او روح را/ داد از طوفان نجات او نوح را
Text of Note
ولی بیت نخستین نسخه خطی پیوسته ش ۱۱۴۹ این بیت است:
Text of Note
ابتدا کردم بنام کردگار/ خالق خلق از صغار و از کبار
Text of Note
و بیت دوم همان است که در نسخه چاپی است.
Text of Note
این کتاب نخست در نیمه دوم ق ۱۹م. در پاریس و در ۱۲۹۰ق. از روی چاپ اول در تهران و منتخبی از آن در سالنامه پارس (سال ۱۳۲۰ق.) چاپ گردیده است.
Text of Note
۶. جواهر الذات یا جوهر الذات و جواهر نامه، بخش اول این مثنوی در حدود دوازده هزار و چهارصد (۱۲۴۰۰) بیت و بخش دوم در حدود یازده هزار و ششصد (۱۱۶۰۰) بیت میباشد.
Text of Note
آغاز:
Text of Note
بنام آنکه نور جسم و جانست/ خدای آشکارا و نهانست
Text of Note
هر دو بخش این کتاب در ۱۳۵۵ق. به نام جلد اول و دوم جوهر الذات در تهران چاپ سنگی شده است.
Text of Note
۷. خسروگل - خسرونامه - گل و هرمز، این مثنوی و نسخهای که پیوسته ش ۱۱۴۷ میباشد در حدود هشت هزار و پانصد (۸۵۰۰) بیت است و نسخهای که در ۱۲۹۵ق. در هند چاپ شده در حدود هفت هزار و هفتصد (۷۷۰۰) بیت میباشد و در خود این کتاب آن را خسرونامه نامیده ولی در مظهرالعجائب (نسخه خطی) در ذیل هفده کتاب مولفه خود آن را خسروگل نامیده و ظاهرا گل و هرمز نیز همین کتاب است چراکه داستان گل و هرمز را نیز در اینجا آورده است ولی در فهرست نسخ فارسی انجمن بنگاله در ضمن کلیات و معرفی مندرجات آن خسروگل را با همین آغاز نقل نموده و آغاز گل و هرمز این بیت را آورده است:
Text of Note
بنام آنک جان داد و جهان ساخت/ زمین را جفت طاق آسمان ساخت
Text of Note
آغاز:
Text of Note
بنام آنک گنج جسم و جان ساخت/ طلسم گنج جان هر دو جهان ساخت
Text of Note
۸. دیوان عطار، شامل قصائد و غزلیات و رباعیاتی از عطار میباشد و در حدود ششهزار (۶۰۰۰) بیت است ولی مندرجات آن مرتب به ترتیبی نیست و دیوانی که از عطار در ۱۳۱۹ش. آقای سعید نفیسی تصحیح و چاپ کردهاند شامل همه مندرجات این دیوان ولی مرتب به ترتیب قافیهها است.
Text of Note
آغاز:
Text of Note
سبحان قادری که صفاتش ز کبریا/ بر خاک عجز مینکند عقل انبیا
Text of Note
۹. رموز اهل راز، در هیچیک از کتب تذکره و مقدماتی که بر آثار عطار نوشته شده کتابی بدین نام به وی نسبت داده نشده ولی خود وی در لسان الغیب (ص ۳۲۸ نه) در ذیل چند کتاب مولفهای که از خود نام برده گوید:
Text of Note
هر که برخواند رموز اهل راز/ او بود در صورت شرعم نماز
Text of Note
و نیز در اشترنامه (ص ۱۳۷ نه) گوید:
Text of Note
در رموز سر سبحانی بخوان/ سر این اسرار سبحانی بدان
Text of Note
بنابراین مسلما عطار کتابی بدین نام داشته، در فهرستهای داخلی و خارجی و کشف الظنون هم نسخهای بدین نام نیافتم. پس از دقت کامل و مراجعه معلوم شد که از آغاز این نسخه تا بیت چهارم ص ۲۶:
Text of Note
یک زمان این پردهها را برگسل/ این خیال چرخ صورت را بهل
Text of Note
مرتبا از اشترنامه میباشد، پس از آن تا بیت اول، ص ۲۴۴، از کتاب اشترنامه نیست و پس از آن، اشترنامه از همانجا که در ص ۲۶ مانده بود:
Text of Note
کز تو بستاند بعالم داد خویش/ خهتر ازین خیز و بستان داد خویش
Text of Note
نگاشته شده و بدین بیت:
Text of Note
عشق و فهم و عقل و ادراک و یقین/ حزن و شوق و ذوق از او شد کفر و دین
Text of Note
از اشترنامه قناعت نموده و نیز بدون فاصله بیت دیگری از رموز اهل راز را نوشته و تا آخر پیش رفته است و در این قسمت اخیر ابیاتی از اشترنامه نیافتم و اشعار نامبرده از اشترنامه در این نسخه در ح ۵۶۲بیت است. بنابر آنچه گفته شد عطار به نام «رموز اهل راز» کتابی داشته و شاید کمتر صفحهای در این نسخه باشد که نامی از راز و اهل راز در وی نباشد، برای اینکه خوانندگان با اطمینان کامل این نسخه گم شده عطار را در این کتابخانه موجود دانند چند بیت از آن را نقل میکنم:
Text of Note
ص ۴۶ نه: گنج کل خاکست نزد اهل راز/ مینماید خاک سر دوست باز
Text of Note
ص ۱۲۴ نه: سر بباز و راز را دریاب تو/ گرنه کل رفته اندر خواب تو
Text of Note
ص ۱۳۲ نه: دست در دامان حیدر زن براز/ تا ز حیدر گردی آنجا سرفراز
Text of Note
ص ۱۴۸ نه: بیخبر اینجا بدان این راز زود/ کار خود کلی در آنجا ساز زود
Text of Note
ص ۱۵۲ نه: تا ترا جان است تن ای مرد راز/ مینیازی دید این اسرار باز
Text of Note
ص ۱۸۸ نه: این همه پیدا نهان گردد براز/ ذات خواهند گشت بیشک اهل راز
Text of Note
ص ۱۹۰ نه: پردهها چون برفکندی رازگوی/ راز خود با جمله مردان بازگوی
Text of Note
ص ۲۰۲ نه: زین بیانها واقف هر راز شو/ عاقبت با جان جان دمساز شو
Text of Note
ص ۲۱۷ نه: در ریاضت باش در کل پاک باز/ پاکبازی کردهاند مر اهل راز
Text of Note
ص ۲۹۴ نه: این حقیقت هم بجانان یافت باز/ عاقبت منصور تا شد اهل راز
Text of Note
گذشته از ابیات بیشماری که راز و اهل راز در آنها یاد شده در ص ۲۹۳ و ۳۰۶ با شنگرف عنوان مطالب رموز نوشته شده و این نیز موید دیگری است. شماره ابیات این کتاب پس از تفریق ۵۶۲ بیت اشترنامه در حدود پنجهزار و پانصد (۵۵۰۰) بیت میباشد و عنوان مطالب به قرینه اینکه در چندین مورد تصریح شده مجالس است.
Text of Note
۹. مختارنامه، بنابر بیان خود عطار در مقدمهای که در حدود یکصد بیت بر این کتاب نوشته از ششهزار بیت رباعیان خود یکهزار یا بنابر نگارش در بعضی از نسخ مقدمه دوهزار آن را به کلی معدوم و آنچه باقی مانده آنها را در پنجاه باب برحسب موضوع مطالب آنها مرتب نموده و بدین نام نامیده است ولی دو نسخه این کتابخانه شامل دوهزار (۲۰۰۰) رباعی و نسخه کهنسال ش ۱۱۴۷ دارای یکهزار و پانصد (۱۵۰۰) بیت میباشد و آغاز و انجام نسخه دو رباعی است. این کتاب در ۱۳۵۳ق. در تهران چاپ سنگی شده و در ح ۴۰۰۰بیت است.
Text of Note
۱۰. مصیبتنامه، این مثنوی در حدود هشت هزار (۸۰۰۰) بیت در چهل مقاله و شاعر در اینجا تخلص فرید و عطار هر دو را به کار برده است، این کتاب در ۱۳۵۴ق. در تهران چاپ سنگی گردیده است.
Text of Note
۱۱. مظهرالاسرار و مظهرالعجائب، عطار در این دو مثنوی پرده از روی کار خویش برداشته و با کمال صراحت تشیع خود را اظهار نموده و کتاب نخستین را هم به مناسبت اینکه مظهرالعجائب لقب حضرت مولی الموالی علی بن ابیطالب علیهالسلام میباشد بدین نام نامیده. برخی از آنان که میخواهند مذهب تشیع را مولود صفویه بدانند و از تاریخ بیخبر هستند و نمیدانند که گذشته از اینکه بلافاصله پس از رحلت حضرت پیغمبر (ص) شیعه علی (ع) از دیگران ممتاز گردید، در زمان حیات حضرت رسول (ص) نیز عدهای از اصحاب به نام شیعه علی خوانده میشدند لذا در نسبت این کتاب (مظهرالعجائب) به عطار نیشابوری عارف معروف تردید دارند ولی مطالعه مندرجات کتاب و مقایسه طرز و سبک آن با دیگر آثار مسلمه عطار ثابت میکند که از عطار میباشد و چنانکه خود وی مکرر تصریح نموده چندان مقید به قواعد شعری نگردیده و در بند معنی بوده و چنانکه پیش گفتیم در آخر نسخه چاپی تالیف آن در ۵۸۵ق. تعیین گردیده و از کارهای اواخر عمر عطار میباشد. پس از اتمام مظهرالعجائب مثنوی دیگری انشاء نموده و آن را نیز مکرر به نام مظهر نامیده و از بحر دیگری است، بخشی از آن نیز پیوسته مظهرالعجائب چاپی منتشر گردیده و نیز نگارنده از قرائن موجوده در خود کتاب چنین احتمال میدهد که نام آن مظهرالاسرار میباشد و در این کتاب سی سوال پیری را جواب گفته است و کتابی در ۱۳۵۴ق. در تهران به نام «سیفصل» چاپ سنگی شده با مختصر اختلافی در ابیات بخشی از همین مظهرالاسرار میباشد و تا آنجا که نگارنده تحقیق نموده به نام «سیفصل» عطار کتابی به خویشتن نسبت نداده و آنان که شرح حالی از او نگاشتهاند به چنین مولفهای اشاره نکرده و بعضی از نویسندگان نسخ هم توجه به اینکه این دو کتاب دو مظهر میباشد نداشته و هر دو را در پی یکدیگر نوشتهاند در صورتی که وزن و بحر آنها هم مختلف میباشد و باید دانست که این کتاب دوم (مظهرالاسرار) دیباچه و حمد و ثناء و نعت ندارد و از همان اول تتمه مطالب مظهرالعجائب را ذکر نموده و این چند بیت از مظهرالاسرار را که نام کتاب از آنها استفاده میشود در اینجا میآوریم:
Text of Note
برگ ۸۱ نه: بدان کین مظهرم جان کتبها است/ درون اسرار دین حق هویداست
Text of Note
برگ ۹۴ نه: هلا ای عاشق مست سخندان/ ترا باشد همه اسرار در جان
Text of Note
دو عالم گر ازین اسرار گویند/ نه بر این شیوه عطار گویند
Text of Note
مظهرالعجائب در حدود چهار هزار بیت میباشد و در ۱۳۲۳ق. با مقدمه مفصلی به قلم شیبانی (فتحالله خان) در شرح حال عطار در تهران چاپ سنگی شده و در ۱۳۵۶ق. دوباره در همین شهر چاپ سنگی گردیده و برخی از ابیات مظهرالاسرار بدون تذکر و توجه ناشرین به آن کتاب پیوسته است. و مظهرالاسرار در حدود سه هزار (۳۰۰۰) بیت میباشد و پس از اینکه ابیاتی در بیان معنی نی و می و برخی دیگر از اسرار انشاء نموده داستان عیاران خراسان و بغداد را سرائیده و پس از آن سی سوال و جواب پیر سالک را جواب گفته و در این مظهر نام هفده مولفه خود را که قبلا گذشت، یاد نموده است.
Text of Note
آغاز: گنه کارم ز فعل خود گنه کار/ خداوندا توئی دانای اسرار
Text of Note
۱۲. منطق الطیر، این مثنوی در حدود چهار هزار و پانصد (۴۵۰۰) بیت است و تاکنون چند بار چاپ گردیده و در نسخه چاپی مطالب این کتاب در چهل و پنج مقاله مرتب شده ولی در نسخه کهن (ش ۱۱۴۷) این تقسین نیست. امیرعلی شیر نوائی آن را به ترکی ترجمه نموده و «لسان الطیر» نامیده و نسخهای از آن در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار زیر ش ۳۵۰ موجود است و در ص ۱۶۰ فهرست کتب ترکی خدیویه کتابی به نام منطق الاسرار در ترجمه منطق الطیر به ترکی (بدون ذکر مترجم» که در ۱۲۷۴ق. در آستانه چاپ شده موجود است و نیز یکی از ادبا در زمان سلطان با یزید بن محمدخان بن سلطان مرادخان از سلاطین آل عثمان ششصد و بیست و پنج (۶۲۵) بیت از این کتاب را که شامل مطالب توحیدی و عرفانی بوده انتخاب و آن را در شانزده مقاله مرتب کرده و نسخه آنکه ظاهرا در همان سال انتخاب، نوشته شده در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار زیر ش ۷۱۹۶ موجود است. در پایان بعضی از نسخ خطی و چاپی سال انشاء این کتاب ۵۷۰ و ۵۷۳-۵۸۳ به نظم ثبت گردیده ولی برخی از نسخ آن را ندارد. منطق الطیر در ۱۸۵۷م. مطابق ۱۲۷۳ق.، در پاریس و در ۱۳۱۹ق. و در ۱۳۱۹ش. در تهران چاپ شده است.
Text of Note
۱۳. لسان الغیب، این مثنوی در حدود پنجهزار و چهاربیت است. در ص ۲۴۸ نسخه، نام بیست (۲۰) مولفه خود را برده و آنچه بر نقل پیشین افزون دارد: ۱. لسان الغیب، ۲. بی سرنامه، ۳. اشترنامه، ۴. جمجمه نامه، ۵. وصلت نامه و ۶. حیدرنامه میباشد و مصیبت نامه و جوهرنامه را هم که در آنجا است در اینجا نام نبرده است.
Text of Note
۱۴. هفت وادی، این مثنوی موافق نسخه کاملی که پیوسته ش ۴۴۳ این کتابخانه میباشد ششصد و دو (۶۰۲) بیت میباشد، موضوع کتاب و تقسیمات آن از نقل ابیات زیرین که پیش از شروع به وادی اول میباشد، به دست میآید:
Text of Note
سالکان را هفت وادی در ره است/ چون گذشت این هفت وادی درگه است
Text of Note
هست وادی طلب آغاز کار/ وادی عشقت براهی بس کنار
Text of Note
پس سوم وادیست ز آن معرفت/ هست چهارم وادی استغنا صفت
Text of Note
هست پنجم وادی توحید پاک/ پس ششم وادی حیرت صعب پاک
Text of Note
هفتمی وادی فقرست و فنا/ کی بود آنجا سخن گفتن روا
Text of Note
هفت بیت آغاز این کتاب همان است که مصیبت نامه چاپی بدانها آغاز گردیده و موجب آن را ندانستم.
Text of Note
انجام آن این دو بیت است: چون بخاک آرم من سرگشته روی/ هیچ با رویم میازار هیچ روی
Text of Note
شوخی و بیشرمی ما درگذار/ شوخی ما پیش چشم ما میار
Text of Note
در کلیات عطار نسخه کتابخانه انجمن بنگاله که در ۱۰۰۶ق. نوشته شده و در نسخه ش ۴۳۳ این کتابخانه به نام هفت وادی که در ششصد و دو (۶۰۲) بیت است بدو نسبت داده شده، شش بیت آغاز آن از مصیبت نامه میباشد و پس از سیصد و هفت (۳۰۷) بیت که به دست نیاوردم از کدام کتاب دیگر عطار میباشد دویست و هشتاد و نه (۲۸۹) بیت و در بیان هفت وادی عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر است که انتخاب شده از یکهزار و سیصد و پنجاه و هشت (۱۳۵۸) بیت آخر منطق الطیر میباشد موجود و چون در هیچیک از کتب عطار مولفهای به نام هفت وادی دیده نشد، نگارنده را گمان این است که دیگری ابیات عرفانی بعضی از کتابهای عطار را برای خود انتخاب و در یک جا مرتب کرده و چون به بحث در اطراف هفت وادی خاتمه یافته آنان که بدان دست یافته به نام هفت وادی نامیدهاند و این کتاب از این حیث نظیر سیفصل است که در ذیل مظهرالاسرار گفتیم که بخشی از آن کتاب است و جداگانه کتابی نیست.
Text of Note
۱۵. هیلاج نامه، این مثنوی در حدود هفت هزار (۷۰۰۰) بیت میباشد و چنانکه خود عطار در آن تصریح نموده (ص ۴۰ چاپی) انشاء آن پس از جواهر نامه بوده معرفی گردیده، برای آنکه این شرح تا حدی جامع باشد چند کتاب دیگر از عطار را که پیوسته ش ۴۴۳ کتابخانه میباشد و در ذیل نسخه ش ۴۴۳ این کتابخانه معرفی شده نام میبریم:
Text of Note
۱. وصلت نامه که بدین بیت آغاز شده: ابتدا اول بنام کردگار/ خالق هفت و شش و پنج و چهار
Text of Note
۲. بی سرنامه که آغاز آن این بیت میباشد: من بغیر تو نبینم در جهان/ قادرا پروردگارا جاودان
Text of Note
در فهرست کتب فارسی انجمن بنگاله در ضمن کلیات عطار نسخهای از خیاط نامه معرفی شده و آغاز آن این است:
Text of Note
بنام آنکه هستی زو نشان یافت/ نفوس ناطقه زو نور جان یافت
Text of Note
چنانکه در ذیل خصوصیات نسخ متذکر شدیم از آثار عطار چندین نسخه از دیگران پیوسته آنها هست که اینک نام آنها به ترتیب یاد میشود:
Text of Note
۱. ازهار گلشن، این مثنوی که پیوسته ش ۱۱۵۱ میباشد شبیه و نظیر گلشن راز و به همان وزن، در جواب سوالهای چندی انشاء گردیده، منشی و ناظم آن چنانکه در پنج بیت به آخر کتاب مانده میباشد، ابراهیم نامی است:
Text of Note
خداوندا بعز آل یاسین/ ببخشا جرم ابراهیم مسکین
Text of Note
و ارادت به سید احمد نامی از عرفا داشته.
Text of Note
نگارنده تصور میکند که سید احمد عارف مذکوردر ابیات ازهار گلشن همان سید احمد بخاری حسینی است که در ص ۴۰۰-۴۰۴ الشقائق النعمانیه (حاشیه ج ۱ وفیات الاعیان) معرفی گردیده. مرحوم تربیت در ص ۳۱۸-۳۲۰ د آ زیر عنوان «گلشن» شیخ ابراهیم بن محمد بن حاجی ابراهیم بر دعی تبریزی را که در ۸۳۰ق. بدین جهان آمده و در ۹۴۰ق. به سرای دیگر شتافته است نام برده و میگوید که در علم تفسیر و حدیث ماهر و در علم کلام و تصوف از اساتید زمان خود بوده و چندین مثنوی از وی مانده و از آنها یکی را به نام «معنوی الخفی» نام برده. بنابر مطالب مذکور بالا، تصور میکنم که ازهار گلشن نیز از همین ابراهیم عارف ق ۱۰ق. بوده باشد.
Text of Note
آغاز: بنام آنکه از انوار هستی/ دو عالم را بلندی داد و پستی
Text of Note
۲. رموز العاشقین، در آخر نسخه ش ۱۱۴۸ مثنوی ناتمامی است که در حدود دویست (۲۰۰) بیت میباشد، در کتب تذکره کتابی بدین نام به عطار نسبت داده نشده و گذشته از این، از خود کتاب هم نبودن آن از عطار به خوبی آشکار است، و این دو بیت که در این مثنوی است کاملا ثابت میکند که از عطار نیست چراکه وی از خویشتن اینگونه تعبیر نخواهد نمود:
Text of Note
این سخن آن صاحب اسرار گفت/ بین که قطب العارفین عطار گفت
Text of Note
آورم تسبیح این گفتار را/ هست قطب العارفین عطار را
Text of Note
آغاز: نحمد لله رب العالمین/ کردم آغاز رموز العاشقین
Text of Note
۳. کنزالاسرار، این مثنوی که پیوسته ش ۱۱۴۹ میباشد بنابر نقل آقای قزوینی در مقدمه تذکره الاولیاء (ص یو) نسخهای از آن در کتابخانه دیوان هند به نام «کنزالاسرار» نامیده شده و آن را به عطار نسبت دادهاند ولی در نسخه این کتابخانه نامی برای آن معین نشده و نصائح و شرح اخبار و احادیث نبوی (ص) میباشد و گذشته از اینکه در آخر کتاب تاریخ اتمام در تمام نسخهها
Text of Note
رساند نفع این بر خاص و عامی/ که در ششصد نود نه شد تمامی
Text of Note
به سال ۶۹۹ق. تصریح گردیده و مسلما نزدیک یک قرن بلکه بیش از یک قرن پس از عطار میباشد، طرز اشعار هم خود بهترین دلیل بر نبودن آن از عطار است گذشته از این دیدن نظائر بسیار از اینگونه بیتها در ص ۲۴۲ نسخه: نصیحتهای عطار زمان را/ بگوش خود بگیرد مرد دانا
Text of Note
در ص ۲۴۴ نسخه: کنای پیر عطار از برون است/ که من از هرچه میگویم فزونست
Text of Note
که در آنها صریحا شاعر خود را نظیر عطار معروف دانسته است و گاهی هم خود را پیرو عطار نامیده در خود کتاب موجود است و این مثنوی در حدود دوهزار (۲۰۰۰) بیت میباشد و احتمال دارد که «مفتاح الفتوح» منسوب به عطار انشاء شده در ۶۸۸ق. (با بلبل نامه و نزهه الاحباب در ۱۳۵۲ق. در تهران چاپ شده) از ناظم این نسخه باشد.
Text of Note
آغاز: سپاس و حمد بر خلاق عالم/ که از خاکی پدید آورد آدم
Text of Note
۴. کنزالحقائق. این مثنوی در حدود یکهزار و سیصد (۱۳۰۰) بیت میباشد، در آخر نسخه ۱۱۴۹ این کتابخانه تصریح گردیده که از عطار است و در فهرست نسخ انجمن بنگاله نیز ذیل (کلیات عطار) نام برده شده ولی مسلما از عطار نیست و تالیف پهلوان محمود پریار خوارزمی میباشد و در کشف الظنون (۲/ ۳۳۳) فقط نام کتاب و ناظم آن ثبت گردیده، نگارنده پیش از این کشف به واسطه دیدن ابیات زیرین، محمود نام بودن ناظم را یافته بود:
Text of Note
ص ۲۴۹ نه: که در دنیا و عقبی سود بادش/ الهی عاقبت محمود بادش
Text of Note
ص ۲۵۰ نه: مرا زین کشف میزان بود مقصد/ که بنمایم مقام ملک محمود
Text of Note
ص ۲۵۲ نه: برو جان پدر بشنو ز محمود/ جز اینش از حقیقت نیست مقصود
Text of Note
و از مراجعه به کشف الظنون، هفت اقلیم و مجالس العشاق کتاب و مولف آن را شناخت:
Text of Note
پهلوان محمود خوارزمی از کشی گیران معروف عصر خویش بوده و در اواخر بارقه عرفان بر وی تافته و در اثر اینکه نفس را زیر پای گذارده به گفته مولف مجالس العشاق در زمره اولیا انخراط یافت و با رجال الغیب انضمام پذیرفت و از آن روز او را نام بخش زمان محمود پریار گفتند و بعضی پوکیار گویند و به زبان آنجا پوکیار پهلوان بزرگ را گویند که در کار خود سرآمد باشد و در طریق تصوف اشعار مرغوب و رسائل مطبوع و رباعیات خوب دارد و از آن جمله کتاب کنزالحقائق است و در آن کتاب این حکایت مثبت است. در تاریخ هففتصد و بیست و دو (۷۲۲) از عالم رفته و قبرش در خوارزم است. در کنزالحقائق پس از حمد و صلوه و نعت خلفاء چهارگانه و مدح پادشاه ترک نژاد معاصر، ابیاتی در تحقیق معنی ایمان و اسلام و شهادت و طهارت و نماز و زکوه و روزه و حج و جهاد و نفس و شیطان و عشق و بهشت و دوزخ و تحقیق در معنی مهدی (ع) و صفات آن حضرت و صراط و میزان و قیامت و حشر و نشر و جزای اعمال و کیفیت آنها دارد پس از آن مطالب عرفانی را در ضمن حکایات در چندین مقاله مندرج ساخته و پیش از شروع در تحقیق معنی ایمان و اسلام در ذیل عنوان سبب نظم کتاب به نام آن تصریح نموده و گوید:
Text of Note
چو گفتم اندرو چندین حقائق/ نهادم نام او کنز الحقائق
Text of Note
و آغاز این کتاب بنابر آنچه در فهرست نسخ فارسی انجمن بنگاله ثبت گردیده این است:
Text of Note
بنام آنکه اول کرده آخر/ بنام آنکه باطن کرد ظاهر
Text of Note
ولی نسخه این کتابخانه با سه بیت از اول اسرارنامه عطار شروع گردیده و این است: بنام آنکه اول کرده آخر/ بنام آنکه باطن کرده ظاهر
Text of Note
توان اندر صفاتش ره بریدن/ ولی در ذات او نتوان رسیدن
Text of Note
و نسخه نیز به آخرین بیت اسرارنامه خاتمه یافته و ما آن بیت و بیت پیش از آن را در اینجا میآوریم: زهی در خوش زهی در پیش ما را/ زهی آن پیش زهی خویش ما را (کذا)
Text of Note
سخن با دردتر زین کس ندیدست/ که از هر بیت او خونی چکیدست
Text of Note
گذشته از کتابهای نام برده، تذکره الاولیاء (در ۱۳۲۲ق. در لیدن چاپ شده) و شرح القلب و رسائل اخوان الصفا به عطار نسبت داده شده و خود وی چنانکه دیدیم دو کتاب نخستین را در شمار مولفات خویش نام برده است.
Text of Note
مندرجات این نسخه به ترتیب عبارت است از: ۱. الهی نامه، (ص ۱-۱۵۶) که در حدود هفت هزار بیت است، از آغاز تا سیصد و نود (۳۹۰) بیت با نسخ خطی و چاپی مطابقت ندارد میان ص ۱۳-۱۴ میباشد در صحافی جابهجا گذارده شده و اینک دارای صفحه ش ۲۸۶-۲۸۷ میباشد. ۲. مصیبت نامه، (ص ۱۵۷-۳۳۷) در حدود هشت هزار (۸۰۰۰) بیت ۳. منطق الطیر، (ص ۳۳۹-۴۴۰) در حدود چهار هزار و پانصد (۴۵۰۰) بیت ۴. اسرارنامه، (ص ۴۴۳-۴۹۶) در حدود دوهزار و چهارصد (۲۴۰۰) بیت، ۵. خسرونامه یا خسرو گل (ص ۴۹۹-۶۸۵) در حدود هشت هزار و پانصد (۸۵۰۰) بیت، ۶. مختارنامه، (ص ۶۸۸-۷۷۸) در حدود یک هزار و دویست و پنجاه (۱۲۵۰) رباعی مقدمه نثری این بخش به خط شکسته نستعلیق و با قلم دیگر است.