عنوان

حاشیه حاشیه حاشیه شرح تجرید

۱۰-۲۴۰۹۸

عربی

حاشیه حاشیه حاشیه شرح تجرید

[نسخه خطی]

/ از: احمد بن محمد ابراهیم اردکانی شیرازی

(۱-۱۵۷ر).

؛ رقعی. ۱۱*۵/۱۷ سم. ۱۸۹گ. سطور تا گ ۱۵۷ر۱۵ س و بقیه ۱۴س.

1

2

الحمدلله رب العالمین ... اما بعد فیقول العبد الفقیر الی الله الغنی ... احمد بن محمد ابراهیم الشهیر بالیزدی الاردکانی عفی الله عفی الله عن سیاتهما هذه تعلیقات اتفقت منی علی الحاشیه المنسوبه الی ... جمال المله و الدین الخفری علی الهیات الشرح الجدید للتجرید ... قوله اعلی اله مقامه فی العلیین و انت خبیر (این عبارت در سطور نخستین حاشیه آقا جمال و دنباله این حاشیه است: «قوله او امکانه بشرط الحدوث اشاره الی طریقه طائفه اخری منهم الذین قالوا عله الحاجه هی الامکان بشرط الحدوث و تقریرهم ایضا قریب من السابق هکذا افاد بعض المحققین و انت خبیر بان دعوی ان المحدث الغیر الحادث واجب البته فاسد علی تقدیر جعل عله الحاجه هی الحدوث».

... ثم التمس من اخوانی ان یصلحوا ما یعثروا علیه من هفواتی و زلاتی و لکن بعد التامل ... و قد وقع الفراغ منه فی عصر الاثنین العاشر من شهر شعبان من سنه خمس و عشرین و ماتین بعد الالف ... فی دارالعلم شیراز صصینت عن الافات و البلیات.

در اعلام الشیعه این کتاب‌ها از مولفات او یادش شده: ۱. شرح اربعین. ۲. حاشیه بر خفری و نور البصائر.

از نور البصائر چند نسخه در این کتابخانه و نسخه‌ای در کتابخانه دانشگاه (۳/ ۲۴۴) موجود است از حاشیه او بر خفری نیز یک نسخه دیده‌ام (نسخه جای گفتگو). و به تازگی نیز بر نسخه‌ای از شرح چهل حدیث او که خود آن را لمعات قدسیه ( آقا شیخ آقا بزرگ گویا لمعات قدسیه را ندیده بودند و لذا در ضمن ذریعه به عنوان اربعین یا شرح اربعین آن را یاد نکرده و تاریخ درگذشت او را پس از ۱۲۲۵ق. (تاریخ فراغت وی از حاشیه بر خفری) نوشته‌اند. اردکانی در دیباچه لمعات از حاشیه خود بر اسفار یاد می‌کند و این حاشیه نیز در ذریعه و اعلام الشیعه و دیگر مدارک یاد نشده.) نام داده در این کتابخانه دست یافته‌ام (ش ۳۸۴۱). در این کتاب بیشتر به سخن عرفا تمایل دارد هرچند در دیباچه و خاتمه خود را تبرئه می‌کند و مطالب کتاب را عین معتقدات خود نمی‌داند. آنچه از مطالعه این ۳ کتاب به دست می آید آن است که اردکانی در سال های ۱۲۲۲-۱۲۲۹ق. در شیراز توطن داشته در روزگاری که نور البصائر و حاشیه حواشی خفری را می نگاشته بر آستان حاکمان روی داشته اثر خود را به وکیل الدوله یا دیگری هدیه می کرده از غم و بیماری و درماندگی شکایت نداشته. اما در حدود ۱۲۲۹ق. که لمعات قدسیه را نوشته چنان دل شکسته و نومید و دچار زاری روح و نزاری جسم بوده که به جای هدیه کردن تالیف خود به وکیل الدوله یا دیگری «روی امید به قبله حاجات آورده ... در نظر آورد که چنانچه نجاتی از این ناخوشی حاصل شود به شکرانه این نعمت عظمی ... اربعینی به زبان فارسی نوشته باشد». (دیباچه لمعات قدسیه٬ ص۲). بیش از این بر احوال او اطلاع نیافتم و درباره استادان و شاگردان و تاریخ مهاجرت او به شیراز تولد و فوت او اطلاعاتی به دست نیاوردم.

غلط فاحشی دیگر که در این نسخه هست تاریخ کتابت آن است. کاتب در پایان حاشیه گ۱۵۷ر نوشته: « قد تم هذا الکتاب بعون الله الملک الوهاب فی یوم شهر ربیع الثانی سنه ۱۲۰۶». در صورتی که مولف خود در ۱۲۲۵ق. از تالیف آن فراغت یافته. بنابراین شاید صواب ۱۳۰۶ق. باشد.

تزئینات جلد:

تیماجی قرمز رنگ.

1

1

نسخه‌ای است به غایت پر غلط.

دیباچه این کتاب آنجا که مولف القاب کسی را که کتاب خود را به او اهداء کرده یاد می‌کند (شیخ آقا بزرگ تهرانی در ذریعه و اعلام الشیعه نوشته‌اند اردکانی این کتاب را به نام امین الدوله حاج محمد حسین خان صدراعظم اصفهانی ( - ۱۲۳۹ق.) کرده است. در نسخه ما نامی از صدراعظم مزبور نیامده و چون دیباچه‌اش مغشوش است معلوم نمی‌شود که آن را به چه کسی هدیه ساخته. اما مولف تالیف دیگر خود (حاشیه مشاعر) را به چراغ علی خان هدیه کرده و عجب آن است که قسمتی از دیباچه های این دو کتاب از آنجا که به اهدا می‌پردازد و القاب آن کس را یاد می‌کند با اندکی اختلاف شبیه یکدیگر هستند و به خصوص لقب «مقرب الحضره الخاقانیه» در هر دو دیباچه برای آن شخص یاد شده و گمان می‌رود که هر دو کتاب به یک تن اهدا شده همان گونه که پیداست که هر دو دیباچه انشاء یک تن است.) بسیار مشوش است و نام آن شخص از قلم افتاده و اصولا قسمت بیشتر تجلیل های مولف را از شخص مذکور کاتب جزء کتاب پنداشته و پس از هر دو یا سه سطر با قلم قرمز «قوله» گذاشته و دیباچه کتاب به صورتی درآمده که علاوه بر اغلاط و تشویش فراوان معلوم نمی دارد که مولف کتاب خود را به کدام کس و یا کدام مقام هدیه کرده است.

ماخذ فهرست: مجلد سوم، صفحه ۲۲۸۷-۲۲۸۹.

حاشیه بر حاشیه آقا جمال بر خفری. محمد خفری ۹۴۲ق. بر الهیات شرح الهیات شرح قوشچی بر تجرید (مقصد سوم = اثبات واجب و صفات واجب) تعلیقاتی نگاشته و آقا جمال خوانساری بر تعلیقات خفری حاشیه نوشته و مولی احمد اردکانی پسر محمد ابراهیم (در اعلام الشیعه احمدبن ابراهیم و همچنین سخن سرایان و مولفین کتب چاپی. اما مولف خود در مقدمه این کتاب و کتاب نور البصائر احمد بن محمد ابراهیم نوشته و در ذریعه هم چنین آمده.) اردکانی یزدی بر حاشیه آقا جمال حاشیه ای نوشته از آغاز (الهیات) تا مبحث قدرت ( = نخستین مبحعث از فصل دوم تجرید = اثبات صفات واجب) و در شعبان ۱۲۲۵ق. از ان فراغت یافته و و معلوم نیست که بیش از این (که در نسخه جای گفتگو موجود است ) از دست تالیف بیرون آمده باشد. مولف ذریعه از این کتاب نام برده و گوید نسخه ای از آن را در کتابخانه سلطان المتکلمین (حاج شیخ محمد واعظ) در تهران دیده ام. (طبقات اعلام الشیعه ج۲. ص ۷۶. ذریعه ۶/ ۶۴) و ننوشته‌اند که نسخه مزبور تا کجا ادامه یافته .

مولی احمد اردکانی حاشیه ای نیز بر مشاعر نگاشته به نام نور البصائر و در کتاب حاضر از آن نام برده (ص۱۶۶نسخه ما). دردیباچه و جای های بسیاری از آن کتاب از استاد خود مصطفی العلماء نام برده و عجب آن است که در این حاشیه (کتاب جای گفتگو) تا آنجا که من تتبع کردم از استاد خود یاری نکرده است.

از فاضل قزوینی و حواشی فخری (ظاهرا فخرالدین حسینی سماکی صاحب حاشیه بر شرح قوشچی)و به خصوص از اسفار بسیار نقل کرده و حاشیه آقا جمال را با ذکر «قوله» ممتاز ساخته.(در ص ۶۳ نسخه ما نکته‌ای است که نگارنده تاکنون توضیحی برای آن نیافته اردکانی پس از عنوان «قوله» جمله‌ای را نقل کرده و سپس به تعلیق و توضیح پرداخته و جمله مزبور می‌بایست از حاشیه آقا جمال باشد اما در ضمن تعلیقه این عبارت اردکانی شگفت آور است «و لعل امره بالتدبیر الاشاره الی ما ذکرنا و تفصیله یطلب من کتب والده العلامه صدر الافاضل» مقصود وی از صدرالافاضل چنانکه از دیگر موارد فهمیده می‌شود صدرالمتالهین است و بنابراین عبارت مزبور منقول است از میرزا ابراهیم فرزند صدرا و هیچ گونه شاهد و قرینه‌ای که در حل این نکته یاری کند نیافتم.)

نگارنده پس از تتبع در کتب ترجمه و تاریخ و فهارس. درباره و تاریخ تولد و درگشت مولی احمد اردکانی اطلاعی به دست نیاورد و ماخذش منحصر است به فهرست کتب او که در اعلام الشیعه آمده و یا آنچه خود از مطالعه کتابهای او به دست آورده است.

العرفان (رساله فی ...)

٬ (۱۵۹پ-۱۸۹ر).

ایران

کتابخانه٬ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

20120930

MF

87856

a

Y