نای مسجد، سندی ارزشمند در پژوهشهای جغرافیایی و تاریخی شهرهای ایران از قرن اول هجری قمری تاکنون میباشد .بررسی صورتهای گوناگون مسجد در طول زمان حقایقی از نوسانات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زمانهای دور و نزدیک را نشان میدهد .این مکانهای مقدس، واقعیتهایی از فراز و فرود مسلمانان را در نقاط گوناگون ایران، ترسیم مینمایند و گاهی توجه فرمانروایان را به مسائل فرهنگی و هنری نمایش میدهند .تاریخ پایان بنا یا تعمیر و نیز نام سازنده و تعمیر کننده در کتیبهها، بخشهای بارزی از مساجدند که راهنمای خوبی برای پژوهنده تاریخ خواهند بود .جلوههای هنری، تزئینات سبک بنا و جلوههای فنی و معماری نیز آگاهی ارزندهای درباره تاریخ هنر و فنون ایرانیان عرضه میکنند .مسجد مهمترین رکن بافت شهر یا روستا میباشد بطوریکه در زمانهای گذشته هر شهری که مسجد جامع داشت به مقام شهر ارتقاء پیدا میکرد .معمولا مساجد جامع در میان مجموعهای از دیگر ارکان بافت شهری از قبیل بازار، مدارس علمی و دینی، حمام ، کاروانسرا و ... قرار داشته و این ارتباط بسیار مستحکم مردم و مسجد را میرساند .مسجد در قرون نخستین اسلامی فقط مکان عبادت مسلمانان به شمار نمیرفته، بلکه هم محکمه عدالت بوده و هم کلاس درس در آنجا تشکیل میشده و هم میدان خطابه و دارالشوری بوده است.در همان جا به امور مردم رسیدگی میکردند .همچنین مسجد به سبب قداستش به همه اعضای جامعه اسلامی تعلق داشت.آنان که در آن جای میگرفتند از تعرض مصون میماندند .به سبب همین قداست و مصونیت مسجد بود که مسلمانان آن جا را پناهگاهی در برابر ستم تلقی میکردند .آیا این نقشها و کارکردها در حال حاضر نیز در مساجد حفظ شدهاند یا خیر؟ پر واضح است که در دنیای امروز با گسترش نهادهای مختلف اجتماعی نظیر محاکم قضایی، مدارس و دانشگاهها و تنوع و تعدد آنها و وسایل ارتباط جمعی نظیر تلویزیون و اینترنت بسیاری از نقشها و کارکردهایی که مساجد در گذشته به این نهادها و ابزارها سپرده شده است .بنابراین طبیعی است که مساجد در بعضی زمینهها بیرونقتر از گذشته باشند .در عین حال که مساجد به دلیل پایگاه مردمی که دارند فارغ از همه رسمیتها و بخشنامهها میدان بازتری برای فعالیتهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی فراهم میآورند.