عنوان

ازلیه النفس (مقاله فی...)

شماره

۱۰-۲۴۳۰۵

زبان متن نوشتاري يا گفتاري و مانند آن

عربی

عنوان اصلي

ازلیه النفس (مقاله فی...)

نام عام مواد

[نسخه خطی]

نام نخستين پديدآور

/ از: عزالدوله سعد بن منصور معروف به ابن کمونه ( -ح ۷۰۰ق)

تاریخ نشرو بخش و غیره

، قرن ۱۱ق.

نام خاص و کميت اثر

ص ۱۲۷- ۱۴۲.

ابعاد

؛ خشتی. ۵/۱۹*۵/۲۴ سم. ۲۳۷ ص. ۱۷ س.

آغاز، انجام، انجامه

1

آغاز، انجام، انجامه

2

متن يادداشت

الحمد لله عدد مننه الذی تفجر عن عدها و حصرها...و الصلوه علی ملائکته المقربین...خصوصا محمد و آله الطاهرین و بعد فان نتایج الافکار و نفائس الانظار مما یجب اذاعتها لاجل الانتفاع بها و لا ینبغی افخائها عن الراغبین و ان قل الراغب فی طلبها سیما اذا کانت من اهم المطالب العلمیه و انفع المباحث الیقینیه و قد و قد اتیت فی هذه الاوراق ما قدحه زناد خاطری و حصلته بکفری و نظری برهانا شریفا... .

متن يادداشت

...و من اراد ان یتحقق صحته و افضائه الی المطلوب فعلیه بالاله التی تسمی بالمنطق یعتبره بها و الاستفضاء فیما علیه من السوالات و الاجوبه فنذکر فی غیر هذه المقاله فلیطلب من اماکنه...و آله اجمعین.

متن يادداشت

عزالدوله سعد بن منصور طبیب و فیلسوف معروف به ابن کمونه به نوشته الدومیلی در 679ق/1280م مسلمان شده و اگر این سخن درست باشد ناچار بیشتر مولفات خود را در دوران یهودی بودن خود ساخته است. زیرا (همان‌گونه که ذیل معرفی کتاب شرح تلویحات او (ش 1849) گفته خواهد شد) ابن کمونه اندکی پس از 683ق درگذشته و همه آثار وی که نگارنده تا به حال از آن اطلاع دارم به جز رساله تنقیح الابحاث عن الملل الثلاث و نیز الکاشف او نیز (در دانشگاه: رساله فلسفه) مسلما پیش از 680ق نوشته شده. رساله تنقیح الابحاث، به نوشته ابن الفلوطی در 683ق شهرت یافت و (شاید پیش از این تاریخ تالیف شده) و تاریخ تالیف موجود در ذیل نسخه الکاشف، موجود در مجلس (ش 1938) و دانشگاه نیز به نظر این نگارنده ساختگی است.

متن يادداشت

از عنوان رساله‌هایی که دو تن از دانشمندان هم زمان یا نزدیک به زمان ابن کمونه در رد بر او نوشته‌اند. چنین بر می‌آید که اسلام او مشهور و یا مسلم و مقبول نبوده. این رساله‌ها یکی رساله الدر المنضود فی الرد علی فیلسوف الیهود، تالیف احمد بن علی معروف به ابن الساعاتی و دیگری نهوض حثیث النهود الی دحوض خبث الیهود، تالیف شیخ زین‌الدین بن محمد ملطی شافعی ( -788ق) است. علاوه بر اینها ابن کمونه در کتب بسیاری از متکلمان علماء و فلاسفه متاخر از او، یهودی خوانده شده است.

متن يادداشت

وجود مجموعه‌ای از مولفات ابن کمونه به خط خود او در کتابخانه حیدری نجف اشرف که به نوشته صاحب ذریعه دارای خطبه و ذیل به شیوه علماء و مسلمان و شیعه است قبول سخن الدومیلی را دشوار می‌سازد.

متن يادداشت

این رساله‌ها که از تاریخ 670- 679ق نوشته شده گزیده‌ها و التقاطات ابن کمونه است. از آثار الباقیه بیرونی، شمسیه کاتبی و قانون مسعودی و نیز از کتاب هیئت موبدالدین عروضی و التقاطاز اعتراضات نجم‌الدین نخجوانی بر ابن سینا در کتاب زبده النقض و لباب الکشف فی شرح الاشارات و نیز یک نسخه از اللمعه الجوینیه فی الحکمه العلمیه و العملیه (این کتاب را ابن کمونه به درخواست شمس‌الدین محمد مومن قزوینی مستوفی برای کتابخانه بهاءالدین محمد جوینی نگاشته (در دو جمله و هر جمله دو باب و هر باب پنج فصل) و به صاحب جهانگشا اهدا کرده و نسخه‌ای از آن در دانشگاه و به نوشته صاحب ذریعه نسخه‌ای در کتابخانه رضوی موجود است. در این کتابخانه نسخه‌ای از این «لمعه» (ش 1/593) و نیز عکس کتابخانه مشهد موجود است. (فهرست مجلس ج 9 چاپ اول ص 954) این کتاب در فهرست دانشگاه به نام «اللمعه» آمده است. (3:335 فهرست دانشگاه). به نوشته آقای مدرس رضوی در آن کتابخانه نسخه‌ای است از کتابی که به نام مطالب مهمه تالیف عزالدوله سعد بن حسن بن هبه الله بن کمونه معرفی شده و ظاهرا این همان لمعه است و استاد مدرس به خاطر عدم تطبیق کامل نسب مذکور با آن نسخه با نسب ابن کمونه معروف در صحت نسبت آن به او تردید کرده‌اند. این کتاب از جمله مولفات ابن کمونه است که در نزد بروکلمان و دیگر مراجع یاد نشده. ابن ابی جمهور احسایی رساله‌ای به نام الدره المستخرجه من اللمعه دارد و صاحب ذریعه احتمال داده‌اند گزیده از همین لمعه باشد).

متن يادداشت

چنین ابن کمونه از خواجه نصیر طوسی سوالاتی کرده و خواجه در پاسخ او رساله‌ای نگاشته و (به نوشته مدرس رضوی، ص 150 و 284) او را با احترام و تجلیل نام برده.

متن يادداشت

اینک برخی از اطلاعاتی که نگارنده درباره زندگی و عقاید و آراء فلسفی ابن کمونه از بررسی و مطالعه و مقایسه آثار او به دست آورده است یادآور می‌گردد: 1. ابن کمونه فلسفه را از استاد فرا نگرفته بلکه کتب گذشتگان را مطالعه کرده و از کتاب شفا و نجات ابن سینا، رساله‌های افلاطون و ارسطو ابن مسکویه و هبه الله بن ملکا فیلسوف یهودی که در حدود نیم قرن پیش از او می‌زیسته فایده برده.

متن يادداشت

وی در ضمن یکی از مقالات خود (که تاکنون تنها یک نسخه از آن در مجموعه کتب مرحوم تنکابنی در کتابخانه مجلس دیده‌ام و در جای دیگر یادی از آن نیافتم) دلیلی را که ابن مسکویه به نقل از افلاطون برای اثبات بقاء نفس اقامه کرده نقل کند و گوید: این ادله را در فوز اصغر از افلاطون نقل کرده و من آن را آن گونه که شایسته است نمی‌فهمم. شاید فلاسفه بعدها آنها را روشن‌تر ساخت و مقدمات آن را به ترتیبی در آورده باشند که نتیجه منظور را تضمین کند اما از آنجا که من فلسفه را در نزد معلمی نیاموختم و در کتاب‌های ایشان نیز بیانی نیافته‌ام که مقدمات این برهان را استوار سازد و با اصطلاحات آنان نیز آشنا نیستم، درباره درستی یا نادرستی این براهین حکم قاطع نتوان کرد...».

متن يادداشت

2. با نجم‌الدین دبیران کاتبی علاوه بر مراسله،ملاقات و مباحثاتی شفاهی داشته اما بر خلاف نظری که برخی ابراز داشته‌اند، شاگرد کاتبی نبوده. در الکاشف بخش منطق به مذاکرات شفاهی خود با کاتبی اشارت کرده است.

متن يادداشت

3. به قدم و ازلی بودن نفس انسان عقیده داشته و برای اثبات این مدعی، به دلیل‌هایی که در کتب فلسفه متدوال و منقول است از افلاطون که سردسته قائلان به ازلیت نفس بوده در مقابل ارسطو که قائل به حدوث بوده (مسئله حدوث و قدم عالم خود یکی از مسائلی است که فارابی در رساله جمع بین الرایین کوشیده است اختلاف نظر بین این دو فیلسوف بزرگ را تاویل کند و ابن کمونه نیز بدون اینکه این بحث را بدان مرتبط کند در یکی از مقاله‌های خود خواسته اختلاف نظر قائلان به حدوث و قدم را توجیه کند. البته بحث در این مقام و آن مسئله فارابی از یک روی نیست و صدرالمتالهین این دو بحث را با یکدیگر خلط کرده است.) استناد نکرده بلکه خود برهانی «اختراع» کرده که مدعی تفرد در آنها است و بارها این نکته را تصریح کرده.

متن يادداشت

این برهان همان‌گونه که خود او گوید از مقدماتی تشکیل یافته که هر یک در کتب فلسفه (به طور جداگانه و نه به صورت برهان) یاد شده مگر دو قضیه که طرح و اقتراح خود ابن کمونه و روح برهان او است بر قدم نفس و در اثبات آنها کوشش کرده و داد سخن داده است. قضیه اول. آنست که هر حادث مرکب است. نه هیچ مرکب قدیم تواند بود و نه هیچ بسیط حادث. قضیه دوم. آنکه هر چه دارای علت مرکب است خود او ناچار مرکب است.

متن يادداشت

ابن کمونه برهان اختراعی خود را بر قدم نفس، و نیز مقدمه‌هاس اساسی آن را در دو مقاله با تفصیل و شرح و بسط فراوان و با صورت‌ها و بیان‌های مختلف تقریر و اعتراضات ممکنه الورود را دفع کرده. در شرح تلویحات و الکاشف نیز با اشاره از آنها یاد کرده است.

متن يادداشت

اینک موجزترین تقریر برهان وی از مقالات نقل می‌گردد: «الاولی ان تقرر قدم النفس بوجه یقسط به اکثر تلک السوالات لئلا یتشعب الکلام بکثره السوالات و الاجوبه اقول قد صح ان النفس بسیطه و لیست بمرکبه وصح ان کل ماعلته التامه مرکبه فهو مرکب فلو کانت النفس حادثه لکانت علتها التامه مرکبه فهو مرکب فلو کانت النفس حادثه لکانت علتها التامه التی هی دائمه بدوامها اما ان یکون النفس موجوده قبل وجودها لاستحاله تخلف المعلول عن هذا خلف و الثانی لا یخلو اما ان یکون تلک العله بسیطه او مرکبه لا جائزان یکون بسیطه والا لافتقرت حیث انها حادثه الی عله اخری و من حیث انها بسیطه الی ان یکون بسیطه ایضا...و لا جائز ان یکون مرکبه لما تقدم من ان کل ما علته التامه مرکب فهو مرکب و اذا بطل القسمان بطل حدوث النفس و هو المطلوب».

متن يادداشت

ابن کمونه در پایان فصل 5 از مقاله اولی در اثبات ازلیت نفس در محل نزاع قائل به تفصیل شده و چهار وجه یاد کرده و گوید بر بعضی از وجوه حدوث نفس قابل انکار نیست بنابر یکی از این وجوه است که قائل به قدم نفس شده و این وجه آنست که مقصود مصداق نفس انسان است فی الجمله، وی خود نفس بدین معنی را ازلی داند و گوید گویا آن دسته از متقدمان که نفس را حادث دانسته‌اند ناظر به دیگر معانی و وجوه نفس بوده‌اند.

متن يادداشت

تفصیلی که ابن کمونه در نفس گفته تفسیری که برای ازلیت نفس کرده شاید با تعمیر دیگر همان وجود مراتب مختلف و تشکیک در جوهر نفس است که صدر المتالهین ابراز داشته و معتقد است اختلاف انکار و عقاید درباره حدوث و قدم نفس و دیگر مسائل مربوط بدان ناشی است از غفلت گذشتگان از وجود مراتب در ذات این جوهر که در مرتبه‌ای عقل نام دارد و در مرتبه‌ای نفس. اسفار چاپ سنگی مبحث «کیفیه تعلق النفس بالبدن» دیده شود. البته تعبیر ابن کمونه یک تعبیر لفظی است نه فلسفی و این ناشی از همان آشنا نبودن او به اصطلاحات است که خود او بدان اعتراف دارد.

متن يادداشت

4. ابن کمونه قائل به تعدد نفس است برحسب تعداد افراد انسان‌ها و بنابراین دلیل حدوث نفس را که فلاسفه آورده‌اند و مبتنی بر وحدت نفوس است مردود دانسته.

متن يادداشت

5. درباره تناسخ معتقد است دلیلی قاطع بر ابطال آن در دست نیست. وی در کاشف و شرح تلویحات درباره تناسخ سخن گفته و در مقالات خود بدان اشاره کرده است.

متن يادداشت

6. ابن کمونه قائل به توحید بوده و شبهه‌ای که در این باب بدو منسوب است در سخنان شیخ اشراق نیز دیده می‌شود. ابن کمونه شبهه مزبور را نقل و رد کرده است و دوانی در شرح هیاکل النور سهروردی رد شبهه مزبور را از الکاشف نقل کند و گوید: «شبهه با این پاسخ نیز بر حال خود باقی است و من هنوز پاسخی برای آن نیافتم».

متن يادداشت

تعداد مولفات ابن کمونه را به درستی به دست نیاورده‌ام. بروکلمان 9 تالیف یاد کرده، اما گویا وی بسیاری از آثار او را یاد نکرده. از میان شبهه‌هایی که بدو منسوب است یکی شبهه قدم حوادث یومیه است، که مولی حسین بن صدرالدین آستاری رساله‌ای به نام حدیقه الانوار در حل آن نوشته و این نگارنده نمی‌داند شبهه مزبور تا چه حد می‌تواند با رساله‌ای که در دست معرفی است مربوط باشد.

متن يادداشت

ابن کمونه 2 مقاله در نفس دارد که تاکنون در هیچ یک از مراجع و کتب ترجمه و فهرست ذکری از آن نیافته‌ام. یکی از این دو مقاله در اثبات ابدیت نفس است و دیگری درباره ازلیت نفس و اینکه نفس نه مزاج است نه متولد از مزاج. مقاله اول دارای 10 فصل است و فصل 4 و 5 آن نیز اثبات ازلی بودن نفس است مقاله دوم دارای 11 فصل است.

مشخصات ظاهری

نوع خط:

مشخصات ظاهری

نوع کاغذ:

مشخصات ظاهری

تزئینات جلد:

متن يادداشت

نسخ.

متن يادداشت

شکری رنگ.

متن يادداشت

تیماج قرمز.

يادداشت هاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع

ماخذ فهرست: مجلد سوم، صفحه ۲۵۰۶- ۲۵۱۰.

يادداشت هاي مربوط به نمايه ها، چکيده ها و منابع

نک: ذریعه، 2/286- 287، 4/459، 6/381، 8/89، 13/25، 18/351؛ آثار و احوال خواجه نصیر از مدرس رضوی، ص 147- 150 و 287؛ دانشگاه، 3/265 و 300؛ العلم عند العرب تالیف الدومیلی ترجمه عربی، ص 567؛ مجلس، ش 1939- 1938؛ فهرست خزائن عراق از کورگیس عواد، 35 و 138، بروکلمان ذیل یکم، 768؛ یادداشت‌های قزوینی.

متن يادداشت

رساله‌ای است در اثبات ازلیه و بقاء نفس.

متن يادداشت

نسخه حاضر بخشی (یا خود فصلی) است از مقاله اول که فقراتی از چند فصل در آن تلفیق شده است.

متن يادداشت

نگارنده با آشنایی قبلی که با شیوه سخن ابن کمونه داشت و مقالات او را دیده بود، با دیدن نسخه حاضر دریافت که باید از مقالات او باشد و سپس آن را با نسخه مقالات سطر به سطر تطبیق کرد نتیجه پنین بود: قسمت اول این رساله حاضر (پس از خطبه) که بدین‌گونه شروع می‌شود: «هذه تقریر صیغه البرهان: احد الامرین لازم...» مطابق است با «صیغه ثانیه فی تقریر بقاء النفس...» که فقره‌ای است از فصل 9 از مقاله اول. این مطابقت تا یک صفحه از نسخه ما ادامه دارد.

متن يادداشت

پس از 3 سطر (که این 3 سطر نیز عین عبارت فصلی از همین مقاله است) باز نسخه مطابق است با فصل 4 (فی ان واجب الوجود لا یعدم ابدا) و فصل 5 (فی ان نفس الانسان قدیمه) و به همین گونه است بقیه رساله.

متن يادداشت

ابن کمونه این رساله را برای اثبات بقاء نفس با بعضی از براهین اختراعی خویش پرداخته و در اثناء آن به مناسبت، برهان خود را بر قدیم بودن نفس نیز حکایت کرده و در آغاز نقل آن گوی «و قد اخترعت لذالک برهانا هذه حکایته» و سپس عینا همان برهان که در فصل 5 از مقاله اول و در فصل دهم و یازدهم از مقاله دوم آورده در اینجا نقل کرده. بنابراین پیداست خود ابن کمونه در این رساله به دو مقاله مزبور ناظر بوده است.

متن يادداشت

در دیباچه رساله حاضر نیز پس از اینکه از برهان اختراعی خود با اشاره یاد کند گوید: «در این مقاله تنها بتقریر برهان ساخته خود پرداختم و در مقالات دیگر خود اعتراضات جمعی از فضلاء را بر مقدمات برهان خود با جوابها و توجیهات آن یاد کرده‌ام...». ابن کمونه در مقالات دیگر از سخنان اوحدالزمان در معتبر، مقصود هبه‌الله بن ملکای یهودی ( -1155ق) است، از ابن مسکویه، امام فخر رازی و غزالی یاد کرده، اما در این مقاله نام کسی یا کتابی را نیاورده است.

عنوان

فصوص

پديدآور

/ ابونصر فارابی محمد بن محمد بن طرخان ( -۳۳۹ق)

شناسگر رکورد کتابشناختي

۱۰۴۱۰۴۷

شماره رده

کشور

ایران

سازمان

کتابخانه٬ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

تاريخ عمليات

20121022

نوع ماده

MF

کد کاربرگه

87856

سطح دسترسي

a

تكميل شده

Y