NOTES PERTAINING TO TITLE AND STATEMENT OF RESPONSIBILITY
Text of Note
مشرقی تخلص شاعری است شیرازی که بنابر تصریح در یکی از ابیات غزلیات (ص ۶۴۶ نه) ظاهرا حسن نام داشته:
Text of Note
سمع اقران سزد این در نظیم موزون/ که ز قول حسن مشرقی از او بردارم
Text of Note
ولی ممکن است که حسن را وصف قول دانست. از تاریخ برخی از آثار او و ماده تاریخهایی که ساخته و قصائدی که در مدح شاه عباس کبیر و جانشین وی شاه صفی (۱۰۳۸-۱۰۵۲ق.) و امرا و حکام معاصر این دو پادشاه سروده معلوم میشود که از شعرای نیمه دوم ق ۱۰ق. و اول ق ۱۱ق. است، در هیچیک از تذکرهها نامی از این شاعر نیست.
Text of Note
نگارنده احتمال میدهد که تکیه موجود در تنگ اللهاکبر و قبر موجود در آنکه مردم شیراز آن را مشرقین میگویند (آثار عجم، ۴۸۱؛ طرائق ۲/ ۲۲۹) از این شاعر میباشد که مسلما شیرازی است و در این شهر بوده و در مقدمه برخی از کتابهای خود بدین تصریح کرده و ابیات کلیات نیز شاهد و گواه بر شیرازی بودن و در شیراز ماندن او میباشد.
Text of Note
تذکری که لازم است داده شود این است که شاعری دیگر مشرقی تخلص نیز در همین عصر و زمان در خراسان بوده و صاحب دیوان است و نسخهای از دیوان وی در کتابخانه موزه لندن زیر ش ۷۸۰۰. ADD موجود و در ۶۸۳ ج ۲ فهرست کتابخانه موزه لندن معرفی گردیده و نیز در ص ۴۰۱-۴۰۸ تذکره میخانه که در ۱۰۲۸ق. تالیف گردیده درباره او آمده: جوانی است صاحب فضیلت نامش ملک و تخلص مشرقی است، به میرزا ملک مشرقی مشهور شده... تا حال اشعار خود را بر بیاض نبرده و دیوان به سامانی ترتیب نداده و در حاشیه، وفات ملک مشرقی مشهدی در ۱۰۵۰ق. نقل شده است.
Text of Note
بدین تخلص شاعر دیگری از ق ۱۳ق. بوده که نامش محمدحسین است و با سی و نه واسطه به ابوذر غفاری میرسد، او در ۱۲۹۹ق. درگذشت و در یکی به خاک سپرده شده. دیوان این شاعر در ۱۳۱۴ق. در تهران چاپ سنگی شده است.
Text of Note
مشرقی شیرازی را در عنوان کتابهای این کلیات بدین طرز: ابوالعلاء، حکیم مشرقی، جامع الکلام و القاب دیگر معرفی شده.
NOTES PERTAINING TO PHYSICAL DESCRIPTION
نوع خط:
نوع کاغذ:
تزئینات جلد:
Text of Note
نستعلیق در متن و حاشیه.
Text of Note
فرنگی.
Text of Note
تیماجی.
EXTERNAL INDEXES/ABSTRACTS/REFERENCES NOTE
Name of source
ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه ۱۶۵۵-۱۶۵۸.
SUMMARY OR ABSTRACT
Text of Note
مندرجات کلیات مشرقی را نویسنده مقدمه آنکه پیداست خود وی نبوده و دیگری است چنین ثبت کرده:
Text of Note
۱. شمس المشرقین، ۲. شبستان انس، ۳. مثنوی متفرقه، ۴. قصائد، ۵. ترجیعات، ۶. مقطعات، ۷. هفت بند مراثی، ۸. غزلیات، ۹. رباعیات، ۱۰. ساقینامه و دانسته شده که بخش ۳ و ۱۰ در نسخه حاضر نیست.
Text of Note
در کتابخانه ملی ملک نسخهای از کلیات مشرقی موجود است که در ۱۰۳۰ق. نوشته شده و پیداست که مسلما از این نسخه کمتر است، چرا که در اینجا مدائحی از شاه صفی (۱۰۳۸-۱۰۵۲ق.) میباشد که در آن نسخه نخواهد بود و نسخه دیگری هم به نام مثنویات مشرقی شیرازی در آن کتابخانه موجود است.
Text of Note
اینک مندرجات کلیات مشرقی (نسخه این کتابخانه) را در اینجا معرفی میکنیم:
Text of Note
۱. شمس المشرقین، این کتاب مثنوی و به تقلید تحفه العراقین خاقانی میباشد، در ۱۰۱۰ق. انشا شده و در مقدمه آن گوید: «چنین گوید اضعف ضعفا مشرقی شیرازی... که در اوائل شهر مبارک صیام سنه الف و عشر از هجرت نبویه با بعضی از اقران و برخی از اخوان الصفا در مصلی شیراز مجلس حالی داشتم و از هرجا سخنی از حالات و مقامات.
Text of Note
و این مثنوی در حدود یکهزار و دویست بیت میباشد و آغاز آن:
Text of Note
ای نور حدیقه جهان بین/ مه را ز تو زینت است و آئین
Text of Note
۲. شبستان انس، در دیباچه نثری این کتاب آمده که «جمعی از دوستان بنابر پرسش از این بیمار ضعیف آمده بودند، گروهی از آنان گفتند که چون در اکثر بحرها از هر گونه سخنان منظوم ساختهای، در بحر بوستان نیز رسالهای مشتمل بر آداب دین و ارکان اسلام منظوم نمای». پس از دیباچه نثری مقدمهای منظوم در هفت مقاله نیز بر آن نگاشته و در مقاله چهارم در سبب نظم کتاب شبستان انس چنین گوید:
Text of Note
در نظم اگر برفشانم به خاک/ بروید ز خاک سیه جان پاک
Text of Note
چو دستان سرائی کنم در سخن/ گل از شوق در تن درد پیرهن
Text of Note
مرا مشرقی نام خواندست شاه/ از آن افسرم بر سر مهر و ماه
Text of Note
و فهرست ابواب و فصول کتاب را در انجام همان مقاله بدین گونه آمده:
Text of Note
به ده باب و ده فصل این نظم را/ به توفیق یزدان نهادم بنا
Text of Note
نخستین بود باب توحید و عدل/ سیوم در نبوت به برهان عقل
Text of Note
چهارم امامت به پنجم معاد/ ششم در صلوتست و خمس و جهاد
Text of Note
بهفتم بود صوم و هشتم زکوه/ نهم حج و عاشر جهاد و نکات
Text of Note
به ده باب و ده فصل از این ناظمه/ به توفیق یزدان کنم خاتمه
Text of Note
این مثنوی در حدود دوهزار و دویست و پنجاه (۲۲۵۰) بیت میباشد.
Text of Note
آغاز: حمد نامحدود و ثنای نامعدود سزاوار ذات مقدس معلای صانعیست
Text of Note
بنام خداوند ارض و سما/ که باشد مر او را پرستش سزا
Text of Note
۳. قصائد، این بخش مرتب به ترتیب ردیفها از الف تا یاء و در حدود هفت هزار و پانصد و پنجاه (۷۵۵۰) بیت میباشد و آغاز آن این است:
Text of Note
یا احد کارساز یا صمد بیریا/ انت کثیر النعم انت عظیم العطا
Text of Note
۴. مراثی و ترجیعات و موشحات، در نسخه این کتابخانه این سه بخش با یکدیگر مرتبا نوشته شده و در آخر آن تصریح به اتمام هر سه بخش شده و مراثی آن شامل هفت بند در رثاء ائمه اطهار (ع) میباشد و ترجیعات آن هم در مدح شاه عباس کبیر و شاه صفی و الله وردی خان حاکم شیراز و موشحات آن در مدح علی بیک و حسن بیگ و حسین بیگ و خالق وردی بیگ میباشد و همه این سه بخش در حدود ششصد و پنجاه (۶۵۰) بیت است.
Text of Note
آغاز هفت بند:
Text of Note
واحسرتا که شمس و قمر در حجاب شد/ ظلمت جهان گرفت و ممالک خراب شد
Text of Note
۵. مقطعات، این بخش نیز شامل مدائحی از شاه عباس و امراء وی و ماده تاریخهائی برای فتح لار و بحرین و بندر عباس و وفات رجال و علما میباشد و در حدود چهارصد و پنجاه (۴۵۰) بیت است.
Text of Note
آغاز:
Text of Note
علای دولت و دین نقد حیدر کرار/ که با بزرگی تو همسری نمیبینم
Text of Note
۶. غزلیات، این بخش مرتب به ترتیب ردیفها است و در حدود نه هزار و پانصد (۹۵۰۰) بیت میباشد.
Text of Note
آغاز:
Text of Note
کنم سردفتر دیوان ثنای ایزد دانا/ که شایسته است او را حمد صدقنا و آمنا
Text of Note
۷. رباعیات، این بخش در حدود چهارصد (۴۰۰) رباعی میباشد که بدون ترتیب نوشته شده و بدین رباعی آغاز میگردد:
Text of Note
در بحر رباعی چو سخن ساز کنم/ روحالله را به خویش دمساز کنم
Text of Note
جبریل به بال معرفت سیر دهم/ از کنگره عرش چو پرواز کنم
Text of Note
ابیات این کلیات گاهی بسیار عالی و در عداد اشعار استادان بزرگ است و هنگامی مبتذل و کودکانه. آقای ملکالشعرا (بهار) را پس از دیدن این دیوان و کلیات این تردید پیدا شد که شاید اصل دیوان از آن یکی از شعرای بزرگ پیشین بوده و این مرد تخلصها را برداشته و مشرقی به جای آن گذاشته و متوجه نشده که مشرقی جایگزین آن تخلص پیشین نمیشود و وزن شعر را هم خراب کرده و یکی از آنها قصیده است که این چند بیت از او است (در ص ۳۸۲ نسخه):
Text of Note
شنوی گر سخن مشرقی/ نروی از نظر مشرقی
Text of Note
توام بخت و سعادت گردی/ گر بروی بر اثر مشرقی
Text of Note
از گریبان تو طالع گردد/ نور مهر قمر مشرقی
Text of Note
برای نشان دادن نمونه دیگری از قصائد مشرقی این چند بیت را میآوریم (از صفحه ۱۶۴ نسخه):
Text of Note
اگر نه کار جهان سر بسر سراب و هباست/ چرا به نزد خرد کم بها و نازیباست
Text of Note
بلی چگونه بهائی بود بنزد خرد/ چنین قلیل متاعی که حاصل دنیاست
Text of Note
جهان و هرچه درو هست نزد اهل بصر/ کریه و فانی و بیحاصل و قلیل بهاست
Text of Note
اگر تو را زمن این ماجرا عجب آمد/ نظر گمار و ببین تا بر اهل فضل چراست
Text of Note
مندرجات آن به ترتیب عبارت است از:
Text of Note
۱. دیباچه کلیات (ص ۱-۷) پس از حمد و ثنا فهرستی از مندرجات کلیات را معرفی نموده و البته کتاب سوم و دهم در این نسخه نیست و نویسنده همین دیباچه که غیر از خود مشرقی است پس از نام بردن کتابهای کلیات فهرستی از قصائد مندرجه در این کلیات به ترتیب ردیفها از الف تا یاء مرتب نموده و در پایان دیباچه گذارده و صفحه نخستین دیباچه افتاده و از سطر نخستین موجود این است:
Text of Note
یا ارحم الراحمین مقدمه، فهرست محامد سرادقات جلال با افضال و دیباچه مشارق.
Text of Note
۲. شمس المشرقین (ص ۸-۵۱) با دیباچه نثری.
Text of Note
۳. شبستان انس (ص ۵۲-۱۲۹) با دیباچه نثری.
Text of Note
۴. قصائد (ص ۱۳۰-۳۸۴).
Text of Note
۵. مراثی و ترجیعات و موشحات (ص ۳۸۴-۴۰۶).
Text of Note
۶. مقطعات و تواریخ (ص ۴۰۶-۴۲۳).
Text of Note
۷. غزلیات (ص ۴۲۴-۷۰۷).
Text of Note
۸. رباعیات (ص ۷۰۸-۷۴۷).
Text of Note
از آغاز و انجام و میان ص ۴۴۵-۴۴۶ و ۴۵۴-۴۵۵ افتاده است و با این نقصها چنانکه قبلا صورت جزء آن را گفتیم در این کلیات در حدود ۲۲۴۰۰ بیت است.