/ شارح: محمد بن قوام بن رستم احمد بن محمود بدر خزانه بلخی معروف به کرئی.
.PUBLICATION, DISTRIBUTION, ETC
Date of Publication, Distribution, etc.
۱۲۴۲ق.
PHYSICAL DESCRIPTION
Dimensions
خشتی. ۱۶*۲۱/۵سم. شماره برگهای دو کتاب ۱۹۸. مخزن ۷۸. ۱۵ بیت.
GENERAL NOTES
Text of Note
در کتب تذکره و سیر نامی از این شارح نیافتم. ریو زمان او را ق ۱۱ق. احتمال داده ولی نگارنده نظر به سبک انشاء و قرائن دیگر تصور میکند که در اواخر ق ۸ق. این شرح پرداخته شده است.
NOTES PERTAINING TO TITLE AND STATEMENT OF RESPONSIBILITY
Text of Note
شارح ضمن معرفی خود در مقدمه گوید پیش از این بر دو قسم اسکندرنامه حواشی نوشته و بر حسب خواهش دوستان بر آن شده که مشکلات مخزن الاسرار را شرحی نگارد و بیست و چند نسخه از آن را به دست آورده و از ۳۳۱۰ بیت این کتاب ۱۳۰۹ بیت را که مشکل و درک معانی آنها بی شرح میسر نبود شرح و بسط داده است.
NOTES PERTAINING TO PUBLICATION, DISTRIBUTION, ETC.
Text of Note
پیوسته به مخزن الاسرار میباشد که در ۱۲۴۲ق. نوشته شده و معرفی آن در ش ۹۳۱/۱ گذشت و ظاهرا این نسخه نیز به خط نویسنده آن کتاب است.
NOTES PERTAINING TO PHYSICAL DESCRIPTION
نوع خط:
نوع کاغذ:
تزئینات جلد:
Text of Note
نستعلیق.
Text of Note
فرنگی.
Text of Note
مقوایی.
EXTERNAL INDEXES/ABSTRACTS/REFERENCES NOTE
Name of source
ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه ۱۴۶۲-۱۴۶۳.
SUMMARY OR ABSTRACT
Text of Note
در مقدمه چند بیت از بدیع الحکایه مغیث الدین هانسوی دارد و در هفت اقلیم در ذیل هانسی گوید: «در جوار حصار واقعست و در زمان سابق جائی به نام بوده مغیث از شعرای مشهور است اگر چه احوالش به نظر نیامده اما شعرش بسیار مطالعه افتاده و این دو بیت از آن جمله است:
Text of Note
چاک کند گل بسی جیب ببستان حسن/ چون تو گل گر کشد سر بگریبان حسن
Text of Note
مائده لطف غیب شد چو بگیتی فراز/ جای نمکدان نشست لعل تو بر خوان حسن
Text of Note
و از این تعبیر مولف هفت اقلیم نیز به دست میآید که مغیث هانسوی سالها پیش از تالیف آن کتاب (۱۰۰۲) زندگانی میکرده است.
Text of Note
از شعرای پیش از این قرن چون سعدی و امیر خسروی و ظهیر فاریابی و سنائی و انوری و خاقانی و رشید وطواط و کمال اصفهانی و سوزنی و ناصرخسرو و مولانا جمال استامی و حمید قلندر و ضیاء نخشبی، خواجکی کرئی و مولانا محمد ابوبکر نفیسی (نام این پنج نفر اخیر را در تذکرهها نیافتم) از انیس العشاق شرف رامی ( -۷۹۵ق.) نقل دارد است.
Text of Note
و در شرح این بیت از مخزن الاسرار:
Text of Note
کیست درین دائره دیرپای/ کو لمن الملک زند جز خدای
Text of Note
گوید: «این دائره اشارت بر فلک است و دیرپای از سبب طول مدت خلقت او میگوید که آفرینش آسمان و زمین بر قول حکمای اصحاب زیجات و صاحب کفایت یک لک و هشتاد هزار و صد و نود و هشت سال است و این در سال سنه خمس و تسعین و سبعمائه من الهجره بود و بر قول حکماء هند سی و هشت لک و نود و دو هزار و چهارصد و پنج سال است و فلک تا قیامت خواهد بود و بدین سبب دیرپای گفت و اگر قطع نظر از اضافت لفظ دائره کنند معنی آن باشد که در این دائره دیرپای کیست ای خلود کراست یعنی جز خدای تعالی ملک کراست».
Text of Note
از این عبارات استفاده میشود که خود وی در این تاریخ (۷۹۵ق.) مشغول به تالیف این کتاب بوده و نظر آقای وحید دستگردی هم از اظهارنظر در آخر مخزن الاسرار که شرح بلخی در هشتصد تالیف شده همین تاریخ بوده و بنابر بیانی که به نگارنده نمودند دلیل دیگر ندارند، از نقل عبارات بالا گذشته از استفاده تاریخ تالیف و طرز انشاء در هند بودن شارح تایید گردید.
Text of Note
این شرح در حدود هشت هزار بیت میباشد و شارح مصراع بسمله را بر خلاف مشهور و همه نسخههائی که در دست ما است، دومین مصراع تصور نموده و به همین طرز به شرح پرداخته و گوید: «در افتتاح کتاب تقدیم مصراع اول را ببسمله سبب آن بوده که بسم الله جار و مجرور است و در کلام عرب البته متعلق بفعلی باشد و آن فعل مذکور بوده یا مقدر باشد الخ».
Text of Note
آغاز مقدمه این است: «بسمله حمد و ستایش مر فتاحی را که فاتحه کتاب او مفتاح خزائن غیب است و ثنای بیقیاس مر حکیمی را...».
Text of Note
در نگارش این شرح گذشته از مطالعه خود نسخه به هم ص ۲۸۶م. س، کشف الظنون، ۲/ ۴۰۸؛ فهرست کتابخانه موزه لندن، ص ۵۷۳ و فهرست نسخ فارسی انجمن آسیائی بنگال ص ۲۰۸ مجلد تاریخ و ادبیات مراجعه گردیده است.
Text of Note
آخرین سطر کنونی نسخه که در شرح این بیت: کاهن و شمشیر که در سنگ بود/ کوره آهنگریم تنگ بود
Text of Note
میباشد، این است: «و آهن از سنگ برون آوردن استحالت دارد و اینجا مراد از آهن معانی بدیع است به طرز جدید بیشتر رعایت تناسب و کنایت و استعارت و تشبیه».