عنوان
پدید آورنده
موضوع
رده
کتابخانه
محل استقرار
NATIONAL BIBLIOGRAPHY NUMBER
Country Code
IR
Number
۱۰-۱۲۷۵۲
LANGUAGE OF THE ITEM
.Language of Text, Soundtrack etc
فارسی
TITLE AND STATEMENT OF RESPONSIBILITY
Title Proper
ترجمه کتاب من لایحضره الطبیب رازی
General Material Designation
[نسخه خطی]
First Statement of Responsibility
/ از: ناشناس
.PUBLICATION, DISTRIBUTION, ETC
Date of Publication, Distribution, etc.
، تاریخ کتابت: ۶۴۰ق.
PHYSICAL DESCRIPTION
Dimensions
، ۱۴۸ص ؛ قطع: ۱۶*۲۴، ۱۷سطر (۹*۱۳)
GENERAL NOTES
Text of Note
تاریخ ترجمه: قرن پنجم یا ششم.
Text of Note
من لایحضره الطبیب رازی کتابی است به زبان عربی در برابر طب الملوکی که برای شاهان نگاشته شده است، و به همین دلیل «طب الفقراء» هم مشهور است، چون رازی آن را برای کسانی که به طبیب دسترسی ندارند، تالیف کرده است.
Text of Note
ابن ابی اصیبعه می‌گوید: منظور از این کتاب توضیح امراض و ذکر علت آنها است و اینکه امراض را با داروهای موجود در هر مکان ممکن است معالجه کرد.
Text of Note
کتاب در سی و شش باب است که تقریبا عموم بیماری‌های وقت را دربر گرفته است. رازی در مقدمه کتاب می‌گوید:
Text of Note
«مرد دانشمند جلیل‌القدری برای خیر و صلاح مردم از من خواست که رساله مختصری در باب درمان بیماری با غذا و آشامیدنی‌های موجود در هر مکان که دسترسی به طبیب نیست تالیف کنم من نیز مسئول او را اجابت و کتاب «من لایحضره الطبیب» را تالیف کردم.
Text of Note
گفته شده ابن بابویه ملقب به شیخ صدوق از بزرگان شیعه عنوان کتاب «من لایحضره الفقیه» خود را با الهام از نام این کتاب انتخاب کرده است.
Text of Note
اولین طبیبی که کتاب «من لایحضره الطبیب» را نوشت، عیسی بن ماسه از پزشکان قبل از رازی بوده است.
Text of Note
از آثار رازی کتاب «برء الساعه» بارها به زبان فارسی ترجمه شده، اما از ترجمه «کتاب من لایحضره الطبیب» تنها نسخه‌ای که سراغ جسته‌ام «تحفه سلیمانیه» است که علاءالدین محمد طبیب در زمان شاه سلیمان صفوی آن را سامان داده، و شامل ترجمه گزیده‌ای از آن کتاب است که توسط ناصر رضایی و پریسا مزینی تحقیق و تصحیح شده و در سال ۱۳۸۸ از سوی نشر المعی در تهران منتشر گردیده است.
Text of Note
همچنین در دوران معاصر دکتر ابوتراب نفیسی نیز ترجمه‌ای از آن صورت داده و آن را همراه ترجمه برء الساعه در سال ۱۳۶۳ منتشر نموده است.
Text of Note
اما نسخه موضوع سخن از مهم‌ترین ترجمه‌های فارس باقی‌مانده از آثار رازی و در موضوع پزشکی میتواند به حساب آید، چرا که براساس رسم المشق و سبک‌شناسی کلمات و عبارات، اصل متن این ترجمه میتواند از قرن پنجم یا ششم باشد، هرچند انجامه نسخه تاریخ ۶۴۰ دارد.
Text of Note
خود همین انجامه نیز که به صورت کتیبه‌ای به خط کوفی کتابت شده است از جهت سبک‌شناسی نگارشی و نگاره‌ای به کتیبه‌های متون قرن هفتم و هشتم شبیه است.
Text of Note
از جمله ویژگی‌های رسم‌المشقی شباهت بسیار زیاد خط کاتب در اتصالات و برخی مفردات حروف و کلمات به خط تعلیق است، خطی که پس از ابداع نستعلیق در قرن هشتم منسوخ شد یا به حداقل استفاده رسید. نوشتن «دال» به شکل «ذال» در برخی کلمات، مثل «آفریذ» و ...که البته کسی بعدها بسیاری از این نقطه‌ها را با گزلک از نسخه سترده است، و نوشتن حرف ربط «که» به صورت «کی» در برخی مواضع، و نگاشتن سه نقطه زیر حرف سین در برخی مواضع مثل کلمه «احسن» ص۱ و «استسقاء» ص۵۲ از دیگر نشانه‌های قدمت نسخه و متن آن است.
Text of Note
از ویژگی‌های سبک نگارش هم باید گفت نشانه‌هایی دال بر قدمت بالا در متن نسخه دیده می‌شود از جمله: استفاده از حرف اضافه «اندر» بجای «در»، و فعل «نبودی» به جای «نبود یا نمی‌بود»، «بیافرید» بجای «آفرید» و کاربرد افعال دیگر که خاص آن دوران بوده است مثل «کواردن» که گوارش از آن مصدر است؛ و نیز ترکیب‌های اسمی و فعلی جالب همچون «خام باد» و «شکم راندن»
Text of Note
از دیگر ویژگی‌های این ترجمه صبغه دینی آن است. به این ترتیب که مترجم همه جا در بیان چگونگی آفرینش یا کارکرد اندام‌ها از یاد خدا غافل نیست و همه را از حکمت بالغه خداوند سبحان می‌راند و به ویژه در پایان هر باب عبارت «فتبارک الله احسن الخالقین» را نیز تکرار می‌کند. مثلا در ذکر آن عضله کوچک سر گلو را که را ورود غذا به نای را سد می‌کند و امروزه «اپیگلوت» خوانده می‌شود چنین نوشته: «ایزد تعالی بحکمت، پاره کوشت بکام بازبسته است بر مجری باد تا چون مکبه باشذ، اکر یک ذره طعام یا شراب معده فرو خواهد شد براه شش فرو رود خفه همی کند، و نیز تا برافکند پس اکر برنیاید مرد هلاک شود.
Text of Note
باز از ویژگی‌های مهم این نسخه منحصر بفرد اشاره به عقاید اطبای آن دوران درباره بدن و طبیعت آن است. مثلا درباره کارکرد شش در فصل مربوط به معده می‌نویسد: «و شش را بزشکان بیشین مروحه القلب گفته‌اند یعنی بادبیزن دل. اکر متواتر باد سرد از هوا نستاند و بدل نرساند و باد کرم از دل بیرون نکند دل بسوزد و مردم هلاک شود از صعبی کرمی دل.
Text of Note
از دیگر ویژگی‌های اخلاقی مترجم آن که در ابتدای ترجمه هر باب از کتاب رازی همواره خود را مقید می‌داند که از وی نام ببرد، و اینگونه حقگذار آن دانشمند نامور باشد.
GENERAL NOTES PERTAINING TO DESCRIPTIVE INFORMATION
1
2
3
Text of Note
[باب سوم اندر آفرینش جشم]... تباه نتواند کرد و از بیرون او بدو جای موی آفرید یکی دیدار دور را و یکی خوردن آب جشم را، یکی مژه و دیگر ابرو که اکر مژه نبودی از جشم مردم همیشه آب روان بودی، نبینی هر کرا مژه بریزد از جشم مردم همیشه آب روان بود؟ و اگر ابرو نبودی مردم از دور هیچ نتوانستی دیدن...
Text of Note
و جندان آب سر بیایذ دادن که بلرزد، و جای نشینند که هوا سرد [بود]، و بکرمابه نبایذ رفتن و رنج نبایذ برذن و شکم نبایذ راندن و خویشتن بشویذ بآب سرد هر روزی و رکر بیش سخت‌تر نباشذ بیایذ داذن قصه کافور با ماست تا به شوذ والله اعلم.
Text of Note
تمت الکتاب فی اربعین و ستمایه (که البته انجامه ساختگی به نظر می‌آید).
NOTES PERTAINING TO TITLE AND STATEMENT OF RESPONSIBILITY
Text of Note
مولف ناشناس و به احتمال از قرن پنجم یا ششم.
NOTES PERTAINING TO PUBLICATION, DISTRIBUTION, ETC.
Text of Note
کاتب نامعلوم اما با سواد و دقیق.
NOTES PERTAINING TO PHYSICAL DESCRIPTION
نوع خط:
تزئینات متن:
تزئینات نسخه:
رنگ مرکب:
تزئینات جلد:
Text of Note
نسخ متمایل به تعلیق.
Text of Note
عناوین و نشان‌ها به شنگرف.
Text of Note
جدول‌بندی صفحات و کتیبه‌های ابواب، و نگاشتن انجامه به صورت کتیبه‌ای به خط کوفی و تزیینات حاشیه با استفاده از همان مرکب که در نوع خود کم‌نظیر است.
Text of Note
مشکی.
Text of Note
چرم مشکی رنگ با نقش ضربی ترنجی به سبک قرن هفتم در وسط و جدول و کمند در اطراف.
NOTE RELATING TO THE COPY IN HAND
2
3
Text of Note
برخی اصلاحات و اضافات توسط خود کاتب و دیگران در برخی صفحات دیده می‌شود.
Text of Note
برخی اوراق نسخه جابجا صحافی شده و نیاز مجدد به نظم دارد.
PROVENANCE NOTE
3
1
Text of Note
نقش چهار مهر تملیک در ص۱۴۶ دیده می‌شود که سه تای انها از یک مهر کوچک بیضی شکل قاجاری است با عبارت «عبدالرحمن» و نقش دیگر مربوط به مهری چهارگوش و کتیبه‌دار یا تاجدار از عهد صفوی که در آن این سجع خوانده می‌شود: «بشد اسم من در تمام جهان/ که من گشتم آنمرد گیتی‌ستان».
Text of Note
مالک نسخه: عقیقی، عبدالرحمن.
INTERNAL BIBLIOGRAPHIES/INDEXES NOTE
Text of Note
باقی‌مانده فصول به این شرح:
Text of Note
باب چهارم اندر آفرینش گوش
Text of Note
باب پنجم اندر آفرینش بینی
Text of Note
باب ششم اندر آفرینش دهان
Text of Note
باب هفتم اندر آفرینش گوش
Text of Note
باب هشت اندر آفرینش شش
Text of Note
باب نهم اندر آفرینش جگر
Text of Note
باب دهم اندر آفرینش سپرز
Text of Note
باب یازدهم اندر آفرینش گرده
Text of Note
باب دوازدهم اندر آفرینش زهره
Text of Note
باب سیزدهم اندر آفرینش مثانه
Text of Note
باب چهاردهم اندر آفرینش خایه
Text of Note
باب پانزدهم اندر آفرینش روده
Text of Note
باب شانزدهم اندر آفرینش رگها
Text of Note
باب هفدهم اندر آفرینش معده
Text of Note
باب هجدهم اندر آفرینش کودک.
EXTERNAL INDEXES/ABSTRACTS/REFERENCES NOTE
Name of source
ماخذ فهرست: جلد ۱/ ۴۷، صفحه ۱۸۱-۱۸۴.
Name of source
نک: مرکزی دانشگاه تهران ۴/ ۸۰۹؛ فهرستواره مشترک نسخه‌های خطی پزشکی و علوم وابسته در ایران، ۳۳۳؛ دنا ۲۴۸.
SUMMARY OR ABSTRACT
Text of Note
مباحث این نسخه شامل توضیح راجع به آفرینش اندام‌ها، بیان انواع دردها، و ذکر دوای هر درد و چگونگی آماده ساختن دارو و استعمال آن.
Text of Note
بخش‌بندی این نسخه شامل مقدمه‌ای از مترجم در چگونگی آفرینش اعضای بدن در هجده فصل، و سپس ترجمه مباحث کتاب من لایحضره الطبیب اما با فصل‌بندی مجدد.
Text of Note
یعنی مباحث کتاب رازی که در ۳۶ فصل تنظیم گردیده در این ترجمه در ۱۳۴ فصل ارائه شده است. یا این توضیح که کاتب یا خود مترجم چهار فصل نخست را از قلم انداخته و از فصل پنجم شروع نموده است.
Text of Note
فصل‌های مقدمه مترجم هم از آغاز افتادگی دارد و از نیمه فصل سوم که درباره آفرینش چشم است به بعد باقی مانده است.
TOPICAL NAME USED AS SUBJECT
طب
OTHER CLASS NUMBERS
Class number
۱۷۰۴۱
ORIGINATING SOURCE
Country
ایران
Agency
کتابخانه٬ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
Date of Transaction
20120508
MF
87856
a
Y
