عنوان

بررسی عملکرد نهاد حسبه (دیوان محتسب) در نظم اجتماعی عصر سلجوقی

پ۲۸۷۱۶

per

بررسی عملکرد نهاد حسبه (دیوان محتسب) در نظم اجتماعی عصر سلجوقی

محمدباقر رحمانی

حقوق و علوم اجتماعی

۱۴۰۲

۹۸ص.

سی دی

کارشناسی ارشد

تاریخ

۱۴۰۲/۰۳/۰۱

سلجوقیان پس از قرن‌ها حضورمقطعی و پراکنده ترکان در تاریخ سیاسی ایران و جهان اسلام، بواسطه قدرت نظامی ترکان اغوز ( ترکمانان )، در سال ۴۳۱ق. اولین نظام قدرتمند و فراگیر ترک را در جغرافیای ایران و سرزمین‌های اسلامی همجوار تشکیل دادند. نظام اداری گسترده‌ای که توسط سلجوقیان با مساعدت روسای قبایل ترکمان و امیر غلامان ترک، دیوانیان خراسانی‌عراقی و فقها و علمای دینی اهل سنت در ایالات راه‌اندازی شد، دارای سه ویژگی نظامی، دیوانی و دینی بود. بعد از شکل‌گیری نظام دیوان‌سالاری سلجوقی به همت و مشاوره دیوان‌سالاران ایرانی وخصوصا شخص نظام‌الملک و گسترش دامنه‌های نفوذ آن در سرزمین‌های مفتوحه، قلمرو عظیمی از ماوراءالنهر تا سواحل مدیترانه شکل گرفت که اداره آن نیازمند روش‌ها و اصول خاص دیوانی بود. تشکیلات دیوانی بر اساس نظام اداری ایالات شکل گرفت. یکی از تشکیلات دیوانی که در ایجاد نظم در جامعه نقش مهمی ایفا می‌کرد، نهاد حسبه (دیوان محتسب) بود. که توسط محتسب اداره می‌شد، عملکردش در امور شریعت و مسائل اجتماعی و عام‌المنفعه مرتبط با حقوق عمومی بود. محتسب با دستگاه قضا و از طرفی با شحنه و مقامات مسئول در نظمیه شهری اعم از داروغه، عسس و پاسبان که تحت امر مقام شحنه در نظمیه شهری فعالیت می‌کردند و ضامن اجرایی فرامین محتسب بودند، ارتباط داشت. با در نظر گرفتن این مسئله که با وجود مناصبی همچون شحنه و سایر مقامات در خصوص ایجاد نظم وامنیت در ایالات قلمرو سلجوقی این سوالات مطرح می¬شود که: 1.علت بکارگیری نهاد حسبه با وجود شحنه و سایر مقامات زیرمجموعه‌اش چه بوده است؟ 2. بین عملکرد نهاد حسبه با نهادهای انتظامی چه رابطه‌ای ‌وجود داشته است؟ 3. عملکرد نهاد حسبه موازی با سایر نهادهای انتظامی بوده یا مکمل آن‌ها بوده است؟ 4. نهاد حسبه در جامعه عصر سلجوقی دارای چه جایگاهی بوده است؟ چه شرایطی برای انتخاب محتسب در نظر گرفته می‌شد؟ این تحقیق با روش توصیفی- تبیینی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای، به بررسی عملکرد نهاد حسبه (دیوان محتسب) در نظم اجتماعی عصر سلجوقی می‌پردازد.

Abstract:Seljuqs, after centuries of intermittent and scattered presence of Turks in the political history of Iran and the Islamic world, due to the military power of the Oghuz Turks (Turkmans), in 431 AD. They formed the first powerful and inclusive Turkish system in the geography of Iran and neighboring Islamic lands. The extensive administrative system established by the Seljuqs with the help of Turkmen tribal chiefs and Turkic emirs, Iraqi Khorasan clerics and Sunni jurists and religious scholars in the states had three characteristics: military, civil and religious. After the formation of the Seljuk bureaucratic system, with the efforts and advice of Iranian bureaucrats, especially Nizam al-Mulk, and the expansion of its spheres of influence in the conquered lands, a huge territory was formed from Trans-Nahr to the Mediterranean coasts, whose administration required special judicial methods and principles. The judicial organization was formed based on the administrative system of the states. One of the judicial organizations that played an important role in creating order in the society was Nihad Hasba (Diwan Mohtasib). which was administered by Mohtasib, its function was in Shari'ah matters and social and public interest issues related to public law. Mohtasab had a relationship with the judicial system and on the other hand, with Shahnih and the responsible officials in the city order, including Darogheh, Ess, and constables, who worked under the authority of Shahnih in the city order and were the guarantors of the implementation of the Mohtasib's orders. Taking into account the fact that there are positions such as Sharguneh and other officials regarding the establishment of order and security in the states of the Seljuk territory, the following questions are raised: 1. What was the reason for using the Hasba institution despite the existence of Sharguneh and other officials under his category? 2. What relationship has there been between the performance of the Hesba institution and the law enforcement institutions? 3. Was the performance of Hasba institution parallel to other law enforcement institutions or was it complementary to them? 4. What was the position of the institution of Hasba in the society of the Seljuk era? What conditions were considered for choosing Mohtasib? This research, using a descriptive-explanatory method and based on library studies, examines the performance of the Hasba institution (Diwan Mohtasib) in the social order of the Seljuk era.

A study of the performance of Hasbeh institution (Divan-e Mohtaseb) in the social order of the Seljuk era

‏رحمانی،

‏محمدباقر

تهیه کننده

صدقی،

اروجی،

‏ناصر‏

‏فاطمه

استاد راهنما

استاد مشاور

‏تبریز