عنوان

"وقف در ایران :از ورود اسلام تا سد هفتم هجری "

‭۱۶۲۲۷پ‬

per

"وقف در ایران :از ورود اسلام تا سد هفتم هجری "

/علی‌اصغر چاهیان بروجنی

: حقوق و علوم اجتماعی

، ‮‭۱۳۹۵‬

، راشدی

چاپی

دکتری

تاریخ ایران بعد از اسلام

‮‭۱۳۹۵/۱۱/۱۹‬

تبریز

با ورود اسلام به ایران و فراگیری فرهنگ اسلامی در پهن‍ جغرافیایی و فرهنگی ایران، بسیاری از سنت‌ها و نمادهای اسلامی در ایران گسترش و تقویت شدند .برخی از این سنت‌ها دارای پیشینه‌ای در ایران پیش از اسلام بودند که در دور اسلامی دستخوش دگرگونی شدند و با الگوهایی ایرانی-اسلامی تداوم یافتند .امور عام‌المنفعه و خیرات و سنت وقف از مسائل فرهنگی و دینی جامعه ایران به شمار می‌رود این سنت در تمامی مکاتب دینی و فرهنگ‌ها با تعابیر و عناوین مختلف دارای پیشینه و جایگاه می‌باشد که در زمان ساسانیان نیز در ایران وجود داشته است .با ورود و فراگیر شدن دین اسلام در ایران سنت وقف که با بطن دین اسلام همخوانی داشت با بهره‌گیری از تجربیات و پیشین‍ آن در دوره ساسانی به عنوان یک سنت و نهاد بسیار مهم در جامعه ایرانی - اسلامی با شکلی جدیدتر تداوم یافت .وقف به عنوان نهاد و سنتی دینی در جریان دگرگونی‌های ایران در سده‌های اول تا هفتم هجری، توانست کارکردی تعیین کننده در امور علمی و آموزشی، رفاهی و خدمات عمومی، نهادهای دینی و اقتصادی و شهرنشینی جامع‍ ایران داشته باشد و در شکل گیری و گسترش هر یک از مؤلفه‌های ذکر شده به ایفای نقش بپردازد .کاربرد، اهداف و موارد مصرف وقف باتوجه به شرایط مختلف فرهنگی و منطقه‌ای جامعه ایران و متناسب با شرایط هرکدام از حکومت‌های متقارن و یا سلسل‍ سلجوقی دارای تمایزات خاص خود بود .هر یک از سلسله‌های حاکم بر ایران با توجه به مذهب غالب آن دوره و نگرش سیاسی خویش با مسئله وقف برخورد کردند و به همین خاطر لازم است تا در روند پژوهش تأثیر دید سیاسی و بینش فرهنگی سلسله‌های حاکم بر وقف مورد ارزیابی قرار گیرد .از دیگر سو به دلیل عام‌المنفعه بودن مسئله وقف بررسی جایگاه گروههای مختلف در آن و نقش آنها در این مسئله لازم می‌باشد .تا میزان تأثیرگزاری گروههای مختلف در مسأله وقف مشخص شود .از آنجا که دور مورد بررسی دارای پیوستگی‌های فرهنگی و اجتماعی می‌باشد .برای دستیابی به یک روند منسجم و به هم پیوسته از ارتباط سنت وقف با جامع‍ ایران، لازم است تا کارکرد و ماهیت و ساختار وقف در یک فرآیند تاریخی مورد بررسی قرار گیرد تا چارچوبی از روند دگرگونی این سنت و تعامل آن با تحولات تاریخی ایران در سده‌های مورد بررسی به دست آید .روش پژوهش نیز توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر اسناد و مدارک کتابخانه‌ای و آرشیوی است .یافته‌ها نشان می‌دهد در سده‌های مورد بررسی حکومت‌ها با رویکردهای مذهبی مختلف اعم از حنفی و شافعی و گاهی موارد شیعی به فعالیت‌های فرهنگی، علمی و مذهبی پرداختند .این رویکردهای متفاوت، سبب کارکردهای مختلف نهاد و سنت وقف باتوجه به دید و گرایش مذهبی و سیاسی حکومت‌ها می‌گردید .نهاد وقف در خدمت توسعه نهادهای دینی، آموزشی و علمی در راستای سیاست‌های مذهبی و فرهنگی حکومت‌ها قرار گرفت .در این دوران که تجارت و شهرنشینی رونق داشت نهاد وقف در راستای اهداف و سیاست‌های اقتصادی هر یک از حکومت‌ها به خدمت گرفته شد و موجبات توسع‍ راهها و رونق تجارت و شهرنشینی را فراهم می‌آورد .بسیاری از تأسیسات عام‌المنفعه نیز که توسط حکومت‌ها ایجاد شدند عموما با تکیه بر سنت وقف توسعه یافتند .در مجموع وقف همسو با تحولات تاریخی، فکری، فرهنگی ایران و با نگرش حاکمان به کار گرفته شد و از شرایط تاریخی جامع‍ ایران تأثیر پذیرفت .عمده واقفین نیز به حاکمیت وابستگی داشتند .این رساله در سه بخش تدوین یافته که در بخش نخستین در سه فصل به کلیات و روش تحقیق این رساله، پیشینه و زمینه تاریخی وقف در ایران و اسلام و سایر نقاط و در فصل آخر به روند ادار وقف در دور زمانی مورد پژوهش پرداخته می‌شود .بخش دوم رساله به نقش علمی و فرهنگی وقف می‌پردازد که در سه فصل تدوین یافته است .فصل اول به دور حکومتهای متقارن می‌پردازد و سعی شده که تمایزات بین آل بویه و سلسله‌های شرقی همچون سامانیان و غزنویان در کاربرد علمی و فرهنگی وقف و نهادهای آنها مورد بررسی قرار گیرد .در فصل دوم به کاربرد علمی وقف در عصر خواجه نظام‌الملک و بررسی جایگاه وقف در فراز و فرود مدارس نظامیه پرداخته شده است .فصل آخر هم به نقش وقف در نهادهای علمی البته تحت تأثیر شرایط تاریخی و اوضاع ایران بعد از خواجه نظام الملک تا پایان دوره سلاجقه و آستان‍ حمله مغول پرداخته شده است .بخش نهایی نیز در چهار فصل به کارکردهای اجتماعی وقف می‌پردازد که در فصل اول نقش وقف در نهادهای درمانی و بیمارستانها بررسی شده است .فصل دوم به جایگاه وقف در حیات شهری اختصاص دارد که عمدتا به نقش وقف در مراکز سیاسی در هفت قرن مورد بررسی توجه دارد .فصل سوم نیز دربار نقش وقف و ارتباط آن با تحولات راههای تجاری و ارتباطی و تحولات تجارت می‌باشد .فصل نهایی این بخش و این رساله نیز دربار تعامل تصوف و وقف می‌باشد که غالبا بر روی خانقاه و پیوند وقف و خانقاه و پیامدهای وقفیات در کارکردهای خانقاه‌ها می‌پردازد

By the advent of Islam in Iran and extension of Islamic culture in Iranian geographical and cultural arena, many Islamic traditions and symbols were expanded and strengthened. Some of these traditions were rooted in pre-Islamic Iran which were altered during the Islamic era and were resumed by Iranian-Islamic patterns. Volunteer works, charity and wakf tradition are considered as the cultural and religious issues of Iranian society. The tradition, with different terms and titles, has place in every religious and cultural school which also existed in Iran during Sassanid. By the advent and extension of Islam in Iran, the tradition of wakf, which was consistent with Islam in inner depth, was continued with a newer form as a tradition and a very important institution in in Iranian Islamic society, using its experience and history in Sassanid era. During the first to seventh centuries upheavals in Iran, Wakf as an institute and a religious tradition could have a determining function in scientific and educational affairs, welfare and public services, religious and economic institutions and civilization of Iranian society and had a role in the formation and expansion of any mentioned components. Considering the different cultural and regional condition of Iran and consistent with the situation of each symmetric government or Seljuk dynasty, the application, goals and the usage of wakf had its own distinctiveness. Each of the dynasties ruling Iran, confronted wakf according to the dominant religion of the period and their political attitudes, so its necessary to evaluate the effect of political vision and cultural insights of ruling dynasties on wakf during the research. On the other hand, because wakf is a volunteer work, its important to study the statue of different groups in it and their role in the issue, so that the effectiveness level of various groups on the issue to be determined. Because, the studied area includes social and cultural integration, to obtain a cohesive and interconnected flow of the relationship between the wakf tradition with Iranian society, its necessary to study the function, nature and structure of the wakf in a historical context in order to get a framework of the changing process of this tradition and its interaction with historical changes of Iran during the studied centuries.The method of research was descriptive-analytic and it was based on library and archived documents. The results show that the governments with different religious approaches, like Hanafi and Shafei and sometimes the Shiite, carried out some cultural, scientific and religious activities during the studied centuries. These different approaches lead to different function of the institute and wakf tradition according to religious and political viewpoints and tendencies of governments.During this era, where trading and civilization was booming, wakf was applied along with the goals and the economic policies of each government and lead to the development of roads and economic and civilization booming. Many volunteer works which was created by governments were commonly developed by wakf tradition. In conclusion, wakf was applied along with Iranian historical, intellectual and cultural upheavals and prevailed attitudes of rulers and was also influenced by Iranian historical conditions; furthermore, a great number of people who devoted (wakefin) were dependent in government

چاهیان بروجنی، علی‌اصغر

اورجی، فاطمه، استاد راهنما

صادقی، مقصودعلی، استاد مشاور

صدقی، ناصر

سیاه و سفید

نمایه‌سازی قبلی