برآنیم تا با مراجعه به دیوان اشعار شیخ آذری اسفراینی افکار و تمایلات معنوی نامبرده را دو محور مذهب کلامی و عرفانی بررسی کنیم. ویژه کردن این دو موضوع در این جستار به خاطر این است که در همایش آذری شناسی به زعم نگارنده به مذهب اعتقادی و علقه های مجازی آذری به دلیل روشنی موضوعات بیشتر توجه می شود و این موضوعات در سایه قرار می گیرد. بخش اول به ( آذری در محکمه عقل) اختصاص دارد به بحث پیرامون مذهب شیخ بر اساس شواهدی که در دیوان اشعار وی موجود است. بخش دوم مقاله موضوع ( آذری در محکمه عشق) است. در این بخش اگر چه عنوان از کلیت برخوردار است و هر نوع عشقی را می توان تحت آن بررسی کرد ولی ما به عشق عرفانی یا الهی بسنده کردهایم. خلاقه باور آذری درباره عشق الهی این است که : جز ذات خدا همه چیز پندار است و حقیقت ذاتی ندارد