عرفان عبارت است از علم به حضرت حق از اسماء و صفات و مظاهرش و علم به احوال مبدا و معاد و به حقایق عالم و چگونگی بازگشت آن حقایق به حقیقت واحدی که همان ذات احدی حق تعالی است. معرفت، طریق سلوک و مجاهده برای رها ساختن نقس از تنگناهای جرئیت و پیوستن به مبدا خویش و انصاف وی به نعمت و کلیت است. آوردن مواعظ و نصایح از اوایل قرن چهارم در شعر فارسی معمول گردید و شعرا شروع به سرودن اشعار کوتاه در این باب کردند و کسایی مروزی قصاید تمام و کامل در موضوع وضع حکمت سرود که بعدها مورد توجه ناصرخسرو قرار گرفت. با ظهور سنایی غزنوی شاید نخستین بار بود که قصیده و مثنوی صرفا به بحث در مسائل عرفانی اختصاص می یافت. دورههای بعد با ظهور سعدی غزل عاشقانه و با ظهور مولوی غزل عارفانه پا به عرصه ی ادب فارسی نهاد و غزل عارفانه و عاشقانه با ظهور حافظ به اوج خود رسید. آذری اسفراینی شاعری است که اعتقادات مذهبی تشیع اثنا عشری بر شعرش سایه افکنده است و در انجام تکالیف دینی و مذهبی دقیق و پایبند است. آذری شاعری مدیحه سراست که در پایان عمر به سیر عالم درون پرداخته و با مدح و منقبت پیامبر(ص) و امامان (ع) و با عرفانی سطحی مانند دیگر شاعران این دوره به غزلیات خود رنگ و صبغهی عرفانی و دینی بخشیده است
علی اصغر قلیزاده جوشقان
بررسی زهد و عرفان در پنجاه غزل آذری اسفراین