عنوان
پدید آورنده
موضوع
رده
کتابخانه
محل استقرار
IR
۱۰-۱۹۵۷۹
فارسی
کلیات اهلی شیرازی
[نسخه خطی]
/ از: محمد اهلی شیرازی.
وزیری. ۱۵*۲۵/۵سم. ۳۲۸گ. صفحه‌ای (حداکثر درمتن و حاشیه) ۲۵بیت.
شرح حال اهلی شیرازی در تحفه سامی، ص ۱۰۳-۱۰۴؛ هفت اقلیم، ص ۱۹۰-۱۹۱ م.س؛ آتشکده آذر، ص ۲۷۸؛ آثار عجم ص ۴۷۱؛ طرائق الحقائق، ۳/ ۵۶؛ شمع انجمن، ص ۲۴ و ترجمه تاریخ ادبیات براون، ص ۱۵۵-۱۵۶ نگارش یافته و مراجعه شده است.
نویسنده از خود و سال نگارش نام نبرده، مسلما پس از سال ۹۳۰ق. که وفات شاه اسماعیل صفوی بوده نوشته شده و تصور می‌کنم که به نظر خود اهلی رسیده و حاشیه ص ۵۹۱ و پایان ص ۶۲۸ به خط وی باشد و اینکه بر سرلوح نخستین پس از نام اهلی علیه الرحمه نوشته شده ممکن است که هنوز تذهیب و ترسیم سرلوح نسخه به پایان نیامده عمرش به پایان رسیده باشد و از خود نسخه احتمال نگارش و تذهیب و سرلوح سازی آن در نیمه اول ق ۱۰ق. به خوبی استفاده می‌شود.
نوع خط:
تزئینات نسخه:
نوع کاغذ:
تزئینات جلد:
نستعلیق.
پنج سرلوح زیبا که طرز هریک جز دیگری می‌باشد در ص ۱ و ۲۵ و ۳۱ و ۱۳۹ و ۵۶۵ موجود و برگ‌ها با طلا و لاجورد و شنگرف جدول‌کشی شده.
بخارائی.
تیماجی.
ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه ۱۶۲۶-۱۶۲۹.
اینک مندرجات این نسخه از کلیات اهلی را معرفی می‌نمائیم:
۱. سحر حلال، اهلی در مقابل مجمع البحرین و تجنیسات کاتبی این مثنوی را که مشتمل بر صنعت ذوبحرین و ذوقافیتین و تجنیس می‌باشد در ششصد و بیست (۶۲۰) بیت انشاء نموده و در این مثنوی، داستان معاشقه شاهزاده جم را گنجانیده، این مثنوی چاپ شده است.
آغاز: حمد بیحد و ثنای نامعدود و شکر نامحدود سزاوار ملک معبودیست...
ای همه عالم بر تو بی شکوه/ رفعت خاک از در تو بی شکوه؟
۲. شمع و پروانه. این مثنوی را به نام سلطان یعقوب در ۸۹۴ق. در ۱۰۰۱ بیت نظیر خسروشیرین نظامی و یوسف و زلیخای جامی انشاء نموده و در آخر آن چنین گفته:
چو از تعداد بر وفق مراد است/ به نام حق هزار و یک فتاد است
بتخفیفش از آن کردیم تعجیل/ که تصدیع آورد ناگه به تطویل
نه از پروانه مستی درج کردم/ که سوز و زاری خود خرج کردم
سخن کز بهر تاریخش کنم کم/ بود تم الکتاب الله اعلم
نسخه این کتابخانه مقدمه نثری ندارد و نمی‌دانم که اصلا نداشته و یا این نسخه ناقص است و چنان‌که گفتیم برگ‌هائی از میان آن افتاده و این نسخه شامل حمد و ثنا و نعت حضرت رسول (ص) و منقبت حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) و سبب نظم کتاب و مدح سلطان یعقوب و خاتمه کتاب است و همه اینها یکصد و سی و هفت (۱۳۷) بیت می‌باشد و نسخه کامل آن در موزه بریتانیا در ضمن کلیات اهلی و در کتابخانه ملی جداگانه در تهران موجود است.
آغاز:
به نام آنکه ما را از عنایت/ دهد پروانه را شمع هدایت
انجام:
نشاط افزای بزم مقبلان کن/ قبول خاطر روشن‌دلان کن
۳. قصائد و ترکیب‌بند. این بخش در حدود دو هزار و پانصد بیت است.
آغاز:
آگهی به سر دفتر حکمت الله/ بنی آدم آئینه قدرت الله
۴. غزلیات. مرتب به ترتیب حروف هجا بر حسب ردیف‌ها است و در حدود هفت‌هزار و هشتصد (۷۸۰۰) بیت است.
آغاز:
ای حیرت صفات تو بندد زبان ما/ انگشت حیرتست زبان در دهان ما
۵. مخمس. فقط یک مخمس در ص ۵۰۰-۵۰۱ نسخه موجود است.
۶. مقطعات و تاریخ‌ها. در حدود ۳۰۰بیت است.
آغاز:
ای دل ز خود بمیر که گردی خلاص از آنک/ تا زنده مقید این دام مانده
۷. فردها. این بخش در حدود ۱۰۰بیت می‌باشد.
۸. رباعیات گنجفه. در مقدمه نثری این بخش شاعر علت و سبب انشاء این رباعیات را متذکر شده و نود و هفت (۹۷) رباعی است و هریک رباعی متعلق و مناسب به یک برگ از گنجفه انشاء شده و آغاز مقدمه آن این است:
بسم الله تیمنا بذکره الاعلی، پوشیده نماند بر ارباب صورت و معنی که این بنده کم بضاعت اهلی الشیرازی روزی برسم خدمت صاحبدلان بود یکی از اجله آن قوم گنجفه در کمال تکلف داشت.
و بدین رباعی آغاز می‌گردد:
ای سرو سهی خاک رهت وقت خرام/ کی صورت مه بود چو حسن تو تمام
هرکس که ترا بنده بود پادشه است/ در بندگی تو پادشه است غلام
۹. رباعیات (ساقی‌نامه). یکصد و دو (۱۰۲) رباعی است و شاعر در مقدمه نثری آن چنین گوید: «این دردی کش میخانه عشقبازی اهلی الشیرازی غفرالله ذنوبه و سترالله عیوبه او را رباعی چند در مستی محبت باصلاح جمالت رو نموده در این اوراق پریشان جمع کرده نامش ساقی‌نامه نهاد امید که به نظر اهل دلان ملحوظ گردد و الله خیرا حافظا». و بدین رباعی آغاز گردیده:
ساقی قدحی که کارسازست خدا/ وز رحمت خود بنده نوازست خدا
می‌خور بنیاز و ناز و طاعت مفروش/ کز طاعت خلق بی‌نیازست خدا
۱۰. رباعیات. چنان‌که گفته شد برگ‌هایی از میان ص ۵۵۳-۵۵۴ و ۵۵۹-۵۶۰ نسخه افتاده و اینک یکصد و هفت (۱۰۷) رباعی است.
آغاز:
یا رب سگ کوی مقبلی ساز مرا/ آئینه ز عشق منجلی ساز مرا
اقبال جهان مرا جوی نیست قبول/ مقبول محمد و علی ساز مرا
۱۱. قصیده مصنوع اول که در مدح امیر علیشیر نوائی است.
آغاز: حمدی از حد افزون و سپاسی از قیاس بیرون سزاوار صانع بیچون...
آغاز قصیده:
نسیم کاکل مشکین کراست چون تو نگار/ شمیم سنبل پرچین کراست مشک تتار
۱۲. قصیده مصنوع دوم که در مدح سلطان یعقوب می‌باشد و مقدمه نثری آن در این نسخه نوشته نشده و به قرینه دو صفحه ننوشته‌ای که پیش از قصیده گذارده شده مسلما داشته.
قصیده بدین بیت آغاز می‌گردد:
هوای جنت کویت نسیم عنبر یار/ فدای نکهت مویت شمیم مشک تتار
۱۳. قصیده مصنوع سوم که در مدح شاه اسماعیل صفوی است و شاعر دیباچه‌ای در معرفی از قصیده و امتیازات آن و اینکه یکصد و شصت بیت می‌باشد و نزدیک یکصد و بیست بیت از آن بیرون می‌آید و شامل قواعد شعری و عروضی و مشتمل بر اصول بحور و منشعبات و مزاحفات و دوائر سته که اوزان نوزده‌گانه است و غیر از اینها می‌باشد و آغاز دیباچه و قصیده آن این است:
حمد و سپاس بی‌قیاس صانعی را که فهرست قصیده موجودات...
هوای گلشن کویت نسیم باد بهار/ گدای خرمن مویت شمیم مشک تتار
و آخرین بیت که از قصیده استخراج نموده این است:
اهلی سخنش اگر تمامست/ از یمن دوازده امامست
و بنابر تصریح خود وی این قصیده را «خردنامه» نام نهاده و «میزان خرد» که به حساب جمل ۹۱۲ می‌باشد سال انشاء را معین می‌کند.
مطالب مندرجه در متن و حاشیه نگارش یافته است.
مندرجات نسخه عبارت است از:
۱. سحر حلال (ص ۱-۲۴)،
۲. شمع و پروانه (ص ۲۵-۳۰). فقط بخشی از اول و آخر این مثنوی موجود و بقیه افتاده است،
۳. قصاید و ترکیب‌بند (ص ۳۱-۳۶)،
۴. غزلیات (ص ۱۳۹-۵۰۰)،
۵. مخمس (ص ۵۰۰-۵۰۱)،
۶. مقطعات و تواریخ (ص ۵۰۲-۵۱۹)،
۷. فردها (ص ۵۱۹-۵۲۵)،
۸. رباعیات گنجفه (ص ۵۲۵-۵۳۷)،
۹. رباعیات به نام ساقی‌نامه (ص ۵۳۷-۵۵۰)،
۱۰. رباعیات (ص ۵۵۰-۵۶۲)، برگ‌هائی از میان این رباعیات نیز افتاده است،
۱۱. قصیده مصنوع در مدح امیر علیشیر (ص ۵۶۵-۵۹۴)،
۱۲. قصیده مصنوع در مدح سلطان یعقوب (ص ۵۹۷-۶۲۶)،
۱۳. قصیده مصنوع در مدح شاه اسماعیل (ص ۶۲۷-۶۵۶).
تمام مندرجات در حدود ۱۲۰۰۰ بیت می‌شود.
۱۱۳۱
ایران
کتابخانه٬ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
20121017
MF
87856
a
Y
