عنوان
پدید آورنده
موضوع
رده
کتابخانه
محل استقرار
۱۰-۲۲۴۲۴
عربی
حاشیه شفا
[نسخه خطی]
/ از: آقا حسین خوانساری ( -۱۰۹۹ق)
، ۱۰۹۰ق.
؛ وزیری. ۵/ ۱۵*۵/ ۲۴ سم. ۲۱ س.
به دستور مولف نوشته و به کتابخانه شاه سلیمان اهدا شده.
بر پشت نخستین برگ نسخه نوشته‌ای است (گویا از کتابدارو صاحب جمع کتابخانه شاه سلیمان) حاکی از این که این نسخه مذهب را آقا حسین خوانساری خود در 1090ق به خزانه عامره پیشکش کرده و جزء ابواب جمع قرار گرفت. و نیز روی همین برگ نوشته شده که «به تاریخ رمضان ۱۰۹۵ و جمادی الاولی ۱۱۰۵، و ربیع الثانی ۱۱۶۲ داخل عرض شد یا داخل عرض خزانه عامره شد».
روی یک برگ اضافی آغاز نسخه نیز نوشته شده که در صفر 1160ق داخل عرض شد.
آقا حسین خوانساری بر این حاشیه خود، دیباچه‌ای مبسوط نگاشته و تالیف خود را به شاه سلیمان صفوی هدیه ساخته. این دیباچه در برخی نسخ همچون نسخه ش ۱۲۰ مجلس و نسخه دانشگاه و نسخه آستان قدس وجود دارد.
1
1
2
2
آغاز دیباچه: الحمد لله الذی نزل القرآن ما هو شفاء و رحمه للمومنین و جعلنا من تنبیهات اشاراته علی نجات من شفا جرف الاواهام... .
آغاز کتاب: قوله فی ابتداء طلب موضوع الفلسفه. الاولی اقحام لفظ الابتداء بناء علی ان الفضل الثانی ایضا فی ذالک الطلب... .
...قوله لان المحدث هو الذی کان بعد ما لم یکن (الی آخره) لایخفی ان مراد الشیخ ههنا غیر معلوم لان مراده ان کان بیان ان الاحداث فی الاصطلاح هو ایجاد الشیء...و لعل مراده الرد علی من یزعم ان الایجاد و الاحداث هو اخراج الشیء من العدم السابق...اولی بان یکون ایجادا و هو ایضا کما تری.
انجام دیباچه:...ثم رزقه البلوغ الی اقصی ما انطوی علیه بضمیره الانور من صحابه الصاحب الموعود المنتظر خلیفه الله و حجته و بذل المهجه فی تقویم محجته صلی الله علیه و علی آبائه الطاهرین بحرمه محمد سید المرسلین و آله الاطهار المعصومین و الحمد لله رب العالمین.
در برخی از صفحات پاره‌ای از سطرها که هنگام کتابت از قلم افتاده در حاشیه به قلم خود کاتب افزوده شده.
نوع کاغذ:
تزئینات نسخه:
تزئینات نسخه:
تزئینات نسخه:
تزئینات جلد:
سمرقندی آهار شده.
همه صفحات دارای جدول‌های طلایی و لاجوردی هستند.
صفحه اول (دیباچه) دارای سرلوح زیبایی است که با طلا و لاجورد و شنگرف نقاشی و گل و بوته‌کاری شده.
ص ۵ (نخستین صفحه کتاب) نیز دارای کتیبه‌ای کوچک است که متن آن طلا و گوشه‌های آن لاجورد و حواشی آن شنگرف است.
تیماجی لیمویی رنگ دارای ترنج در وسط و برگردان.
1
1
آقا حسین در این حاشیه از حواشی خود بر شرح اشارات و بر محاکمات بسیار نقل می‌کند.
روی صفحه 1 – 4 نسخه، دیباچه مبسوط خوانساری نوشته و نام شاه سلیمان با قلم ثلث درشت‌تر و آب‌طلا مشخص شده است.
3
زیر گواهی عرض‌هایی که ذکر شده دو گونه مهر دیده می‌شود: یکی مهری مربع و بزرگ که نقش آن «المتوکل علی الله الغنی عبده سید مرتضی الحسینی» است و دیگری مهری بیضی و کوچک که نقش آن «عبده احمد» است بر گوشه پشت برگ اول و در پایان نسخه نیز مهری بیضی و درشت است که نقش آن «لا الله الا الله الملک الحق المبین عبده محمد رضا» و تاریخ کندن آن 1140ق است.
ماخذ فهرست: مجلد سوم، صفحه ۲۳۴۰- ۲۳۴۲.
نک: ذریعه، ۶/۱۴۲؛ اعیان الشیعه، ۲۷/۱۶۴- ۱۷۱؛ جامع الرواه، ج ۱؛ دانشگاه، ۳/۲۴۱- ۲۴۳؛ آستان قدس، ۴/۸۷- ۸۸؛ مجلس، ش ۱۲۱.
(مربوط به پدیدآور): در ضبط تاریخ درگذشت آقا حسین خوانساری تشویش و اختلافی عجیب دیده می‌شود و از ۱۰۵۸ق تا ۱۱۳۱ق نوشته شده. همه اقوال و اختلافات را عاملی (اعیان الشیعه، ۲۷/۱۶۴- ۱۶۵) یاد کرده است و شاید علت اختلافات به نوشته عاملی آن است که لوح قبر وی که از سنگ یشم بود در فتنه افغان خرد گردیده. امین عاملی می‌گوید در مسوده این کتاب تاریخ ۱۱۳۱ق نیز نوشته‌ام اما مدرک آن را اکنون در یاد ندارم. نگارنده گوید: این تاریخ مکرر در کشف الحجب کنتوری آمده و در هر حال تاریخ ۱۰۹۹ق ظاهرا اصوب از دیگر ضبط‌هاست.
وی نسخت حاشیه‌ای بر الهیات شفا نگاشت، اما هیچ گاه مراجعه به این حاشیه نکرد و به آن نظر نداشت، محقق سبزواری صاحب ذخیره این حاشیه را دید و در تعلیقات بر الهیات شفا، از آن نقل کرد و بسیاری از ایرادات او به صدر المتالهین و شیخ الرئیس را پاسخ گفت. آقا حسین، دیگر بار و در آخرهای عمر خویش بر الهیات شفا تعلیقاتی نگاشت و پاسخ‌هایی که سبزواری به سخنان وی (در حاشیه نخستین) داده بود پاسخ گفت.
کتابی که اکنون در کار معرفی آن هستیم حاشیه‌ای است از آقا حسین بر الهیات «شفا» تا اواخر فصل 3 و پیش از حاشیه سبزواری (نسخه ش 1784 این فهرست) تالیف شده و سبزواری از این حاشیه نقل کرده است.
خوانساری در این حاشیه، در بیشتر مباحث به نقل و نقد سخنان غیاثالدین منصور و صدرالمتالهین پرداخته و سخنان صدرا را با عنوان «قیل» آورده و معمولا خردگیری‌های او را بر شیخ پاسخ گفته. در آغاز سخنان غیاثالدین منصور نام او یا نام کتاب او ریاض الرضوان (نک: ذریعه، 6/ 142 و 11/ 325) را یاد کرده.
در اوائل کتاب (ص 2 نسخه حاضر) فقره‌ای منقول از «بعض العلماء» دیده می‌شود و گویا مقصود همان غیاثالدین منصور است. در حاشیه سید احمد علوی بر شفا (مفتاح الشفاء) نیز همین فقره نقل شده.
نتیجه مقدمات یاد شده آن است که کتاب حاضر (نسخه‌های یاد شده در دانشگاه، آستان قدس و مجلس و ذریعه) حاشیه نخستین آقا حسین خوانساری است بر شفا نه حاشیه دوم. اما نوشته ذریعه نشان می‌دهد که حاشیه دوم است و حاشیه اول خوانساری از میان رفته در ذریعه به نقل از ریاض آمده: خوانساری در این حاشیه دوم که پس از سبزواری نوشته، از سخنان او یاد کرده و همه خرده‌گیری‌های او را بر شیخ پاسخ داده. سپس از انموزج العلوم نقل کرده که «حاشیه نخستین خوانساری، در راه سفر حج ضایع گردیده».
مسلما نوشته ریاض العلماء در ذریعه تحریف شده و خصوصیاتی که در آن کتاب برای حاشیه دوم یاد شده، صاحب ذریعه خود بر کتاب حاضر منطبق ساخته‌اند در صورتی که مشخصات حاشیه دوم هیچ یک در کتاب حاضر وجود ندارد و به علاوه قرائت قطعی دیگر هست بر اینکه این کتاب حاشیه دوم نیست و من آن را قبلا یاد کردم. ادله و شواهدی که اثبات می‌کند کتاب حاضر حاشیه نخستین خوانساری است بدین‌قرار است: 1. در حاشیه دوم خوانساری سخنانی از حاشیه محقق سبزواری نقل گردیده اما کاتب حاضر، فاقد این خصوصیت است.
2. محقق سبزواری در حاشیه خود از این کتاب نقل کرده بنابراین، خوانساری این حاشیه را پیش از حاشیه سبزواری بر الهیات نگاشته و چگونه در این کتاب از حاشیه‌ای که پس از آن نوشته نقل تواند کرد؟ و این خود دلیلی قاطع و تردیدناپذیر است.
3. سبزواری همان‌گونه که خود در دیباچه حاشیه شفا تصریح کرده، بر شیخ هیچ گونه خرده‌گیری نکرده و از ابراز نظر مخالف به کلی احتراز می‌ورزد و تنها به نقل و رد اعتراضات دیگر شارحان می‌پردازد.
بنابراین چگونه خوانساری «همه اعتراضات سبزواری را بر شیخ، پاسخ گفته است؟». مقصود صاحب ریاض مسلما ردود سبزواری است بر خوانساری در حاشیه نخستین که خوانساری در حاشیه دوم خود آن را پاسخ گفته است. این نکته در ذریعه تحریف شده و این تحریف در دانشگاه نیز وارد گردیده. در اعیان الشیعه سخن ریاض به درستی نقل شده.
۱۷۸۱
ایران
کتابخانه٬ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
20121116
MF
87856
a
Y
