عنوان
پدید آورنده
موضوع
رده
کتابخانه
محل استقرار
۱۰-۲۲۳۹۵
عربی
حاشیه شرح تجرید
[نسخه خطی]
/ از: فخرالدین محمد حسینی استرآبادی، دانشمند معاصر شاه تهماسب صفوی (۹۱۸- ۹۸۴ق)
اصفهان
: حسن بن علی گیلانی
، ۱۰۱۹ق.
؛ نیم خشتی باریک. ۵/ ۸*۵/ ۱۹ سم. ۳۶۸ ص. ۱۶ س.
1
2
2
3
آغاز (پس از بسمله و خطبه): اما بعد فیقول الفقیر الی رحمه ربه الغنی محمد بن حسین الشهیر بفخرالدین حسینی ان هذه تعلیقات متعلقه بالمقصد الاقصی و المطلب الاسنی من شرح الجدید لکتاب التجرید قد حققت فیها الکلام بتوفیق الحکیم العلام...و اردت ان اوشح صدره...بذکر من اعتلی فرق الفراقد...ابوالمظفر شاه طهماس (کذا) بن شاه اسماعیل الموسوی بهادر خان...قال طاب ثراه المقصد الثالث فی اثبات الصانع اشار رحمه الله...؟بقوله اثبات الصانع علی ان المسئله هی ان الصانع موجود لا ما تقرر من...ان الواجب موجود... .
...و منها ان المقدورات الله. ان خبیر بانه لاسبیل للخلق الی ضبط قدر فی الاصلح لا یتصور المزید علیه...و لما کان المقصد الاقصی اثبات الواجب تعالی لا یبعد ان یقال فی تاریخ التالیف اثبات الله الدال علیه.
انجام صفحه اول:...ان اوشح صدره و ارفع قدره بذکر من اعتلی فرق الفراقد.
...قد صمدت الفراغ من ستوید هذه النسخه الشریفه بعون الله تعالی و حسن توفیقه وقت الظهر یوم السبت من شهر ذی الحجه سنه تسع عشر الف فی بلده صفاهان صانها الله عن الحدثان حسن بن علی الجیلانی.
میر فخرالدین سماکی که در مقابل محقق فخری، او را محقق فخری نیز نام داده‌اند، به نوشته اسکندر بیک از بزرگان سماک استراباد بود و از علمای دربار شاه تهماسب. از عبارت اسکندر بیک استفاده می‌شود که میر داماد مجلس درس او را دریافته و از لحاظ زمان هم طراز او نبوده و قمی نیز در در کنی و القاب و هدیه الاحباب وی را استاد میر داماد خوانده. عین عبارت اسکندر بیک به اختصار این است: «میر فخرالدین سماکی از عظام موضع سماک دارالمومنین استراباد و از افاضل علماء و دانشمندان عصر و از تلامذه فخرالسادات و العلماء امیر غیاث‌الدین منصور شیرازی بود. در درگاه معلی شاهی به سر برده و منظور نظر رحمت‌گستر حضرت شاه جنت مکان بوده و همه روزه جمعی کثیر از طلبه علوم معقول و منقول به مدرس آن جناب حاضر گشته استفاده علوم می‌نمودند و از افادات علیه‌اش مستفید و بهره‌مند می‌گشتند. حاشیه بر الهیات تجرید نوشته سخنانش موثق بر طلبه علوم است» (عالم آرا، چاپ امیر کبیر، ص 146).
و در همین صفحه پس از چند سطر، در ترجمه میر داماد گوید: «در صغر سن در مشهد مقدس معلی بوده و در زمان نواب سکندرشان باردوی معلی آمده به صحبت علماء و افاضل درگاه معلی مشرف گشته مدتی با میر فخرالدین سماک (ظ: سماکی) و سایر دانشمندان مباحثات نموده...سرامد روزگار خود گشت».
چنانکه ملاحظه می‌گردد ملاقات داماد را با سماکی جزء مفاخر او به شمار آورده.
آنچه از مجموع نوشته‌های اسکندر بیک استفاده می‌شود این است که: میر فخرالدین سماکی استرآبادی از دانشمندان دربار شاه تهماسب، شاگرد امیر غیاث‌الدین منصور مولف حاشیه الهیات تجرید است و نیز همو است که میر داماد مجلس بحث او را درک کرده.
مولف دانشمند ذریعه نظر بدین که غیاث‌الدین منصور استاد او در 948ق درگذشته و نیز نسخه‌ای از حاشیه فخرالدین بر شرح هدایه میبدی دیده‌اند که تاریخ فراغت از تالیف آن 928ق ضبط شده بود نوشته‌اند: «فخرالدین محمد بن حسین حسینی استرابادی مولف حاشیه‌های شرح تجرید و شرح هدایه و تفسیر آیه‌الکرسی به جز فخرالدین سماکی است که با میر داماد ( -1041ق) گفتگو و بحث داشته». علت این توهم مولف ذریعه چنان که در جلد 6/ 139 اشارت کرده‌اند، آن است که اگر قایل به تعدد این دو تن نشویم لازمه‌اش آن است فخرالدین شاگرد غیاث منصور عمری دراز (در ح 100 سال) داشته است.
و اگر فرض کنیم که سماکی در 1025ق (سال تالیف عالم آراء) زنده بود این اشکال افزون می‌شود و عمر فخرالدین را کم از 120 نتوان فرض کرد. ولی در هر حال نوشته اسکندر بیک، سندی است که نمی‌توان از آن صرف نظر کرد. و فخرالدین حسینی شاگرد غیاث منصور که در عهد شاه تهماسب بوده و چند کتاب خود را به نام او کرده نمی‌توان دانشمندی جز فخرالدین محمد بن حسین سماکی دانست. علاوه بر دلیل بالا در کناره‌های یکی از نسخ خطی حاشیه خفری که در همین فهرست معرفی می‌گردد (ش 1761) فقراتی از حاشیه فخرالدین با نشان فخرالدین «سماکی» نوشته شده. و نیز یکی از صاحبان حاشیه شرح تجرید، از او با عنوان سماکی یاد کرده. در کشف الحجب نیز این حاشیه از سماکی دانسته شده.
اسماعیل پاشا از دانشمندی به نام محمد بن حسن استرآبادی سمناکی ملقب به رضی‌الدین که نزیل نجف بوده و در 684ق در گذشته و حاشیه بر شرح جدید تجرید، بر حاشیه قدیم دوانی، بر منطق و نیز کلام شرح تهذیب و شرح بر کافیه ابن حاجب نوشته، یاد می‌کند. (هدیه العارفین 2/ 134).
به نظر می‌رسد که اسماعیل پاشا میان فخرالدین سماکی و رضی‌الدین استرآبادی ملقب به نجم الائمه و شارح کافیه که در 687ق درگذشته اشتباه کرده یا شاید اشتباهی دیگر واقع شده است.
فخرالدین حسینی استرابادی حاشیه بر الهیات شرح قوشجی، حاشیه‌ای نیز بر جواهر و اعراض شرح تجرید دارد که تاریخ اتمام آن (حاشیه الجواهر = 965ق) و حاشیه‌ای بر شرح هدایه اثیریه و کتابی در تفسیر آیه‌الکرسی که در 952ق از آن فراغت یافته و آن را به نام شاه تهماسب کرده.
کتاب حاضر را که حاشیه او بر شرح الهیات است تا مبحث نبوت نیز به نام شاه تهماسب و در ۹۴۱ق ساخته و به گفته خود او در پایان کتاب، چون تاریخ اتمام آن با جمله «اثبات الله» که حاکی از موضوع کتاب نیز هست مطابقت دارد، نام کتاب خود را اثبات الله گذارده.
بر کنار برخی از صفحات حاشیه‌هایی از مصنف به خط کاتب متن نوشته شده.
نوع خط:
تزئینات جلد:
نسخ تحریری.
مقوایی عطف دامن‌دار با عطف از تیماج.
1
وی در این حاشیه از حاشیه خود بر هدایه اثیریه نام آورده و از صدرالمدققین و دیگران یاد کرده است.
ماخذ فهرست: مجلد سوم، صفحه ۲۳۲۰- ۲۳۲۲.
(مربوط به نویسنده): نام وی در کشف الحجب و در ذریعه، ج ۴ و ۱ و ۳/ ۱۱۷ محمد بن حسین و در ۳/ ۱۳۷ محمد الحسین، در کنی و القاب و کشف الظنون محمد بن الحسن، در چند نسخه از کتاب حاضر و یک نسخه از حاشیه شرح هدایه که دیده‌ام محمد بن حسین ثبت شده. در ریحانه الادب آمده که به نوشته بعضی نام او فخرالدین و محمد بن حسن نام پدر او است.
نک: کشف الظنون، تجرید؛ کشف الحجب، ص ۱۷۷؛ ذریعه، ۱/ ۹۹، ۴/ ۳۳۰، ۶/ ۱۱۹- ۱۳۷؛ دانشگاه، ۳/ ۲۳۹؛ آستان قدس، ۱/ ۳۷- ۳۸؛ مجلس، ش ۸۶؛ الکنی و الالقاب، هدیه الاحباب و ریحانه الادب، سماکی؛ عالم آرای عباسی، چاپ امیر کبیر، ص ۱۴۴- ۱۴۵، ۱۴۹- ۱۵۰، ۱۸۶ (نسخه‌ای دیگر از این حاشیه در ضمن مجموعه‌ای است حاوی سه رساله از کتب اهدایی آقای جمال امامی به کتابخانه مجلس (ش ۳/ ۸۶ خویی) ).
۱۷۵۸
ایران
کتابخانه٬ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
20121002
MF
87856
a
Y
