عنوان
پدید آورنده
موضوع
رده
کتابخانه
محل استقرار
IR
۱۰-۱۹۳۳۱
فارسی
شرح مخزن الاسرار
[نسخه خطی]
/ شارح: محمد بن قوام بن رستم احمد بن محمود بدر خزانه بلخی معروف به کرئی.
۱۲۴۲ق.
خشتی. ۱۶*۲۱/۵سم. شماره برگ‌های دو کتاب ۱۹۸. مخزن ۷۸. ۱۵ بیت.
در کتب تذکره و سیر نامی از این شارح نیافتم. ریو زمان او را ق ۱۱ق. احتمال داده ولی نگارنده نظر به سبک انشاء و قرائن دیگر تصور می‌کند که در اواخر ق ۸ق. این شرح پرداخته شده است.
شارح ضمن معرفی خود در مقدمه گوید پیش از این بر دو قسم اسکندرنامه حواشی نوشته و بر حسب خواهش دوستان بر آن شده که مشکلات مخزن الاسرار را شرحی نگارد و بیست و چند نسخه از آن را به دست آورده و از ۳۳۱۰ بیت این کتاب ۱۳۰۹ بیت را که مشکل و درک معانی آنها بی شرح میسر نبود شرح و بسط داده است.
پیوسته به مخزن الاسرار می‌باشد که در ۱۲۴۲ق. نوشته شده و معرفی آن در ش ۹۳۱/۱ گذشت و ظاهرا این نسخه نیز به خط نویسنده آن کتاب است.
نوع خط:
نوع کاغذ:
تزئینات جلد:
نستعلیق.
فرنگی.
مقوایی.
ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه ۱۴۶۲-۱۴۶۳.
در مقدمه چند بیت از بدیع الحکایه مغیث الدین هانسوی دارد و در هفت اقلیم در ذیل هانسی گوید: «در جوار حصار واقعست و در زمان سابق جائی به نام بوده مغیث از شعرای مشهور است اگر چه احوالش به نظر نیامده اما شعرش بسیار مطالعه افتاده و این دو بیت از آن جمله است:
چاک کند گل بسی جیب ببستان حسن/ چون تو گل گر کشد سر بگریبان حسن
مائده لطف غیب شد چو بگیتی فراز/ جای نمکدان نشست لعل تو بر خوان حسن
و از این تعبیر مولف هفت اقلیم نیز به دست می‌آید که مغیث هانسوی سال‌ها پیش از تالیف آن کتاب (۱۰۰۲) زندگانی می‌کرده است.
از شعرای پیش از این قرن چون سعدی و امیر خسروی و ظهیر فاریابی و سنائی و انوری و خاقانی و رشید وطواط و کمال اصفهانی و سوزنی و ناصرخسرو و مولانا جمال استامی و حمید قلندر و ضیاء نخشبی، خواجکی کرئی و مولانا محمد ابوبکر نفیسی (نام این پنج نفر اخیر را در تذکره‌ها نیافتم) از انیس العشاق شرف رامی ( -۷۹۵ق.) نقل دارد است.
و در شرح این بیت از مخزن الاسرار:
کیست درین دائره دیرپای/ کو لمن الملک زند جز خدای
گوید: «این دائره اشارت بر فلک است و دیرپای از سبب طول مدت خلقت او می‌گوید که آفرینش آسمان و زمین بر قول حکمای اصحاب زیجات و صاحب کفایت یک لک و هشتاد هزار و صد و نود و هشت سال است و این در سال سنه خمس و تسعین و سبعمائه من الهجره بود و بر قول حکماء هند سی و هشت لک و نود و دو هزار و چهارصد و پنج سال است و فلک تا قیامت خواهد بود و بدین سبب دیرپای گفت و اگر قطع نظر از اضافت لفظ دائره کنند معنی آن باشد که در این دائره دیرپای کیست ای خلود کراست یعنی جز خدای تعالی ملک کراست».
از این عبارات استفاده می‌شود که خود وی در این تاریخ (۷۹۵ق.) مشغول به تالیف این کتاب بوده و نظر آقای وحید دستگردی هم از اظهارنظر در آخر مخزن الاسرار که شرح بلخی در هشتصد تالیف شده همین تاریخ بوده و بنابر بیانی که به نگارنده نمودند دلیل دیگر ندارند، از نقل عبارات بالا گذشته از استفاده تاریخ تالیف و طرز انشاء در هند بودن شارح تایید گردید.
این شرح در حدود هشت هزار بیت می‌باشد و شارح مصراع بسمله را بر خلاف مشهور و همه نسخه‌هائی که در دست ما است، دومین مصراع تصور نموده و به همین طرز به شرح پرداخته و گوید: «در افتتاح کتاب تقدیم مصراع اول را ببسمله سبب آن بوده که بسم الله جار و مجرور است و در کلام عرب البته متعلق بفعلی باشد و آن فعل مذکور بوده یا مقدر باشد الخ».
آغاز مقدمه این است: «بسمله حمد و ستایش مر فتاحی را که فاتحه کتاب او مفتاح خزائن غیب است و ثنای بیقیاس مر حکیمی را...».
در نگارش این شرح گذشته از مطالعه خود نسخه به هم ص ۲۸۶م. س، کشف الظنون، ۲/ ۴۰۸؛ فهرست کتابخانه موزه لندن، ص ۵۷۳ و فهرست نسخ فارسی انجمن آسیائی بنگال ص ۲۰۸ مجلد تاریخ و ادبیات مراجعه گردیده است.
آخرین سطر کنونی نسخه که در شرح این بیت: کاهن و شمشیر که در سنگ بود/ کوره آهنگریم تنگ بود
می‌باشد، این است: «و آهن از سنگ برون آوردن استحالت دارد و اینجا مراد از آهن معانی بدیع است به طرز جدید بیشتر رعایت تناسب و کنایت و استعارت و تشبیه».
خمسه نظامی
۱۰۳۶۱۶۵
۹۳۱
/
۲
ایران
کتابخانه٬ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
20120911
MF
87856
a
Y
