عنوان
پدید آورنده
موضوع
رده
کتابخانه
محل استقرار
۱۰-۲۲۲۲۶
فارسی
دانشنامه جهان (دانش نامه جهان در هند چاپ شده (مشار ۲۱۶۸) و استاد مدرس رضوی در مقدمه کائنات جو اسفزاری از نسخه‌ای از آن یاد کرده‌اند و من به هنگام نوشتن این موضع آگاه نبودم (فهرست کتابخانه مجلس ج ۵ (چاپ اول) مقدمه ص ۲).
[نسخه خطی]
/ از: غیاث‌الدین علی بن علی امیران حسینی اصفهانی
: محمدیوسف پسر غلام علی فومنی
، ۱۱۱۰ق.
؛ نیم خشتی. ۱۳*۲۰ سم. ۲۹۸ص. ۱۵س.
1
2
3
سزاوار ستایش و سپاس مبدعی است که به اقتضای ذاتی او که در لسان صاحب نوامیس... .
...تمام شد تشریحات تمام اعضای ظاهری و باطنی آدمی که خاتمه کتابت امید که ناظران را کمال فایده حاصل گردد بحق محمد و آله و صحبه اجمعین.
تاریخ نسخه منتسخ منه: «در حوالی دکن صورت اتمام یافت تحریرا ۱۰ شهر محرم الحرام سنه ۱۰۰۸ هجریه» و تاریخ تالیف منتسخ منه این نسخه: «این مجموعه در شهور سنه ۸۷۹ در بار...؟ بدخشان ترتیب یافت قد» فرغ من تسویده هذه الاوراق بعون قاسم الارزاق فی یداقل العباد محمد بن یوسف غلامعلی فومنی غفرلهما بحق الحق نبی المطلق سنه ۱۱۱۰.
درباره مولف کتاب تاکنون اطلاع کافی به دست نیاورده‌ام. نام وی در آستان قدس، ریو و بادلیان، غیاث‌الدین علی بن علی امیران حسینی یا حسنی اصفهانی و در دیوان هند غیاث‌الدین علی امیران و در ذریعه غیاث محمد بن علی امیران و یا غیاث‌الدین علی بن علی امیران با تردید یاد شده. نسخه دوم بادلیان در سال ۲۳ سلطنت سلطان محمد شاه تحریر یافته و در نسخه برلین، از سلطان محمد گورگان یاد گردیده. در دیباچه نسخه چاپی (به نقل از ذریعه و آستان قدس) کتاب از طرف مولف به ابوالفتح سلطان محمد و در دیباچه نسخه رضوی به ابوالفتح سلطان محمود بهادرخان اهداء شده اما در نسخه ما نامی از هیچ یک نیامده و اساسا مولف کتاب را اهداء نکرده. در فهرست رضوی و ذریعه آمده که: «تالیف این کتاب در ۸۷۹ق در بدخشان انجام یافته» و به گفته ریو، درباره موطن خود به بدخشان اشاره کرده و این نگارنده تا این زمان در این نسخه این نکته را نیافته‌ام و البته با تتبع و دقت بیشتر در کتاب اطلاعات بیشتری به دست خواهد آمد.
ریو درباره عصر مولف گوید: «چون از فخر رازی به عنوان یک معاصر صحبت می‌کند نبایستی مدتی درواز پس از وی درگذشته باشد:. این سخن نادرست است زیرا اولا مولف در یک‌جا از فخر رازی و حکیم مظفر اسفرایینی و شیخ ابوعلی و امام فخر رازی نام برده و به هیچ جا همزمانی آن دو استفاده نمی‌شود. عین عبارت او این است: «مقدمه اول و دوم از حکیم مظفر اسفراینی (همان‌گونه که استاد مدرس رضوی در مقدمه کائنات جو تذکر داده‌اند صواب اسفزاری است و در نسخه‌های دانش نامه جهان به اشتباه اسفراینی آمده. (فهرست مجلس ج 5 چاپ اول، مقدمه ص 2) ).منقول است و مقدمه سوم از شیخ ابوعلی و امام فخر رازی و دیگر متاخران» (ص 57 نسخه ما). ثانیا- از خواجه نصیر طوسی ( -672ق) و شرح او بر اشارات نیز یاد کرده (ص 187 نسخه ما)، علاوه بر اینکه همان‌گونه که گفتم بیشتر کتاب ترجمه شرح خواجه است بر اشارات.
مولف حبیب السیر در ج 4 در ضمن «ذکر طائفه‌ای از سادات و علماء و اشراف که بعضی از ایشان با سلاطین آق قوینلو و زمره‌ای در ایام دولت ابد پیوند شاهی (شاه تهماسب) اکتساب فضل نموده‌اند» از امیر غیاث‌الدین محمد ولدار شد امیر میران، از جمله سادات اصفهان یاد کند و گوید: «از جمله سادات اصفهان بعلو نسبت و وفور حسب ممتاز...در اوائل ایام کشورگشایی نواب...به بعضی امور نالایق متهم شده دست قضا منشور حیاتش را در نوردید». در عالم آراء عباسی (بر طبق نقل آقای هاشمی کرمانی میرمیران طائفه‌ای بزرگ از سادات و بزرگان و از منسوبین به صفویه بوده و در یزد و اصفهان و کرمان می‌زیسته‌اند و شاید برخی از افراد آنان در فتح هراه با شاه اسماعیل همراهی داشته و تاریخچه آنان در بسیاری از تواریخ آن عهد مانند تاریخ فرشته و تاریخ یزد و روضه الصفویه آمده. بنابراین دور نیست مولف دانشنامه جهان یکی از افراد همین خاندان باشد).نیز از خاندان میرمیران و به خصوص از غیاث‌الدین محمد (ج 1، ص 144- 145) یاد شده.
کاتب در ذیل نسخه نوشته: «تاریخ نسخه‌ای که این نسخه را از روی آن نوشته شده ۱۰۰۸و تاریخ تالیف نسخه اصل آن نسخه ۸۷۹ بوده». پیداست که در ذیل نسخه اصل تاریخ تالیف وجود داشته.
نوع خط:
تزئینات نسخه:
تزئینات متن:
تزئینات جلد:
نستعلیق.
صفحات دارای جدول با قلم شنگرف و لاجورد هستند.
عنوان‌ها با شنگرف هستند.
تیماج قهوه‌ای سیر بدون مقوا.
1
نسخه دارای رسوم و شکل‌های هندسی است و در بعضی از جای‌ها جای شکل سفید گذارده شده.
مولف در دیباچه مبسوط خود بر این کتاب برای مسائل و فصول کتاب فهرستی نگاشته که عینا در اینجا نقل می‌گردد: فصل ۱. در بیان پدید آمدن عقل کل و نفس کل به سبیل اجمال.
فصل 2. در بیان پدید آمدن افلاک و ترتیب ایشان.
فصل 3. در بیان گردش افلاک و مدت دور هر یک.
فصل ۴. در بیان پیدا شدن عناصر و مکان هر یک.
فصل ۵. در بیان تقسیم عناصر.
فصل ۶. در کیفیاتی که لازم عناصر هستند.
فصل ۷. در بیان طبقات عناصر.
فصل ۸. در بیان شکل افلاک و عناصر و چگونگی ایستادن زمین.
فصل ۹. در بیان معنی و حقیقت جسم.
فصل ۱۰. در تقسیم جسم بسیط و مرکب.
اصل ۱. در استحالت عناصر.
اصل ۲. در سبب پیدا شدن بخار و دخان.
اصل ۳. در بیان پیدا شدن باد.
اصل ۴. در بیان پیدا شدن ابر.
اصل ۵. در بیان تولد ماران.
اصل 6. در بیان پدید شدن برف.
اصل 7. در پیدا شدن تگرک.
اصل ۸. در حدوث نژم (نژم را خود کتاب (ص ۴۴ نسخه ما) بدین‌گونه تفسیر کرده «مردم آن‌را سرما ریزکی و ژاله و شبنم نیز گویند». پیوسته فرهنگ نظام نزم [ن] در اصطلاح مردم یزد بمعنی مه و نم‌نم باران است و به کار بردن این کلمه خود موید آن است که مولف از میر میران یزد بوده. نک: برهان قاطع مصحح دکتر معین.)
اصل ۹. در پیدا شدن رعد.
اصل ۱۰. در پیدا شدن برف.
اصل ۱۱. در پیدا شدن صاعقه.
اصل ۱۲. در پیدا شدن کواکب منقصه و شهب و شهاب ثاقب...
اصل ۱۳. در بیان علامات حمره.
اصل ۱۴. در پیدا شدن شمسیات.
اصل 15. در حدوث نیازک.
اصل 16. در پیدا شدن قوس و قزح.
اصل 17. در پدید آمدن هاله.
اصل 18. در پیدا شدن زلزله.
اصل 19. در بیان برآمدن و آواز از زمین.
اصل ۲۰. در پیدا شدن آب چشمه و کاریز و چاه.
نتیجه اول در پیدا شدن معادن که اقسام آن حجریاتست و... نتیجه دوم در پیدا شدن نباتات و نفس و قوای آن... نتیجه سوم در پیدا شدن حیوانات. نتیجه چهارم در پیدا شدن انسان و بسیاری از نکات.
ماخذ فهرست: مجلد سوم، صفحه ۲۴۶۷- ۲۴۷۰.
نک: ذریعه، 8/ 46؛ رضوی، 4/ 98- 99؛ فهرست کتب فارسی دیوان هند، ش 2173- 2174؛ فارسی برلین، از ویلهلم پرچ، ش 353، ص 372- 374؛ ریو، 2/ 436- 440؛ بادلیان، ش 1456، فهرست نسخ کتابخانه لغت‌نامه دهخدا در نشریه ش 3.
در آثار علوی و مختصری از مباحث عامه کلیات و طب و تشریح، مرتب بر ده «فصل» و بیست «اصل» و چهار «نتیجه» و «خاتمه».
در خاتمه که دارای 30 «وصله» است تشریح قانون بوعلی را به اختصار ترجمه کرده (ص 233).
مسائل فلسفی و مباحث مربوط به امور عامه و نفس را مولف بدون اینکه نام برد از شرح اشارات خواجه و گاه از متن اشارات ترجمه‌ای به اختصار و نارسا کرده (و یا در تنها نسخه ما بدین نارسایی در آمده).
برای نمونه، فقره‌ای از هر دو کتاب می‌آوریم: «فصل در بیان فکر و حدس باید دانست که نفس در معانی حرکت نماید مبادی (در نسخه: مساوی) تخیل در اکثر امر به آنکه نفس آنچه مخزون است در خزینه ذاکره آن را عرض دهد تا گاه باشد که از آن معلومات مجهولی معلوم گردد و گاه بود که آن حرکت نفس منبت و منقطع گردد و از وی مجهولی معلوم نشود و حدس عبارت از آنکه مطلوب و آنچه خواهند آن را بدانند باحد اوسط و دلیل ثبوت او با وجود او به یکبار در ذهنی درآید...».
(وصله پنجم از نتیجه چهار، ص ۱۷۷ نسخه) فقره بالا ترجمه مختصر و نارسایی است از متن اشارات و شرح خواجه (گ ۵۱- الف چاپ سنگی).
دنباله سطور بالا در دانشنامه چنین آمده: «و باید دانست که فکر و حدس را مراتب می‌باشد با آنکه بعضی از آن زود ذهن را به مطلوب می‌رساند و بعضی دیر و بعضی از آن چند بار ذهن را تادیه می‌نماید و می‌رساند به مطلوب و بعضی چنین نیست پس تفاوت مراتب فکر و حدس هم در کیف بود و هم در کم...».
این فقره تا پایان وصله 5 مطابق است عینا با سخن خواجه در شرح این فقره از اشارات: «و لعلک تشتهی زیاده دلاله علی القوه القدسیه...» برگ 51- ب سخن خواجه بدین‌گونه آغاز می‌گردد: «یرید بیان امکان وجود القوه...و تقریره ان للحدس و الفکر مراتب فی التادیه الی المطلوب بحسب الکیف و الکم اما بحسب الکیف فلسرعه التادیه و بطوها و اما بحسب الکم فلکثره عددها و قتله...».
وصله ششم نیز در «اثبات کردن وجود عقل...» و دنباله آن تا آخر مسائلی که مربوط به قوای نفس انسانی و اسباب حدوث کرامات و خوارق عادات و فصول خواب و رویا همه ترجمه‌ای است سخت به اختصار و بدون ذکر نام از شرح اشارات خواجه و با تطبیق دقیق روشن می‌گردد.
جالب آن است که در پایان نتیجه چهارم و پیش از خاتمه در ذیل یک «تنبیه» گوید: «در ذکر وصیتی که حضرت شیخ ابوعلی در آخر اشارات آورده‌اند...». سپس خواجه را در شرح وصیت شیخ الرئیس عینا با کمی اختصار ترجمه کرده اینک سطوری از آن را می‌آورم: «تنبیه در ذکر وصیتی که حضرت شیخ ابوعلی در آخر اشارات آورده‌اند باید دانست که هر عاقلی که اعتبار نموده شود حال خالی نیست که او معتقد معارف حقیقی و علوم یقین است یا معتقد اضداد...باید دانست که حضرت شیخ ابوعلی بر اثر حکماء ما تقدم وصیت فرموده که مسائل حکمت الهی و نظری را که مسائل این کتاب اکثر از ایشان است باید که صفه نموده شود...؟ (به جای جمله «و الشیخ امر بصیانتها عن خمس فرق» که در چاپ سنگی حذف شده و در نسخ خطی موجود است، ش ۱۸۱۸، ص ۲۳۲) و به پنج فرقه از این هفت فرقه تعلیم ننماید اول فرقه‌ای که نه اعتقاد به حقایق دارند و نه باضداء آن...».
در هر حال با توجه به اینکه پس از خواجه نصیر نوشته شد و سبک کتاب نیز (که با وجود اغلاط فراوان نسخه به دشواری قابل تشخیص است) گواه آن است که بین قرن 8 تا اوائل ۱۰ق نوشته شده و نیز با توجه به نوشته‌ای که در ذیل نسخه ما هست می‌توان نوشته آستان قدس و ذریعه را تایید کرد.
۱۸۲۶
ایران
کتابخانه٬ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
20120907
MF
87856
a
Y
