عنوان
پدید آورنده
موضوع
رده
کتابخانه
محل استقرار
IR
۱۰-۱۹۲۴۸
فارسی
سنگلاخ
[نسخه خطی]
/ از: میرزا مهدی خان بن محمدنصیر استرابادی منشی معروف نادرشاه.
رحلی. ۲۱*۳۰/۵سم. ۵۳۱گ. ۲۱س.
نویسنده از خود و سال نگارش نام نبرده ولی مسلما در اوائل ق ۱۳ق. نگاشته شده است.
1
بسمله الحمد لله الذی لا یستقصی حمده بلغات مختلفه... اما بعد چون بنده حقیر محمدمهدی غفر ذنوبه...
مولف دره نادری و جهانگشای نادری و منشآت معروف که از مشاهیر نویسندگان ق ۱۲ق. بوده و مولفات وی بهترین معرف دانش و کمال او می‌باشند، بر آن شده که لغات ترکی جغتایی را که امیر علی شیر در اشعار خویش استعمال نموده جمع و به ترجمه و شرح آنها پردازد و چنان‌که در آغاز کتاب تصریح نموده به واسطه صعوبت آن را سنگلاخ نامیده و پیش از شروع به شرح لغات مقدمه‌ای که نیز به تصریح خود آن را مبانی اللغه نامیده در صرف و نحو لغات ترکی انشاء و گوید موجب تالیف این مقدمه این بود که مشهور گردیده زبان ترکی دارای قواعد صرف و نحو نیست و فراغی در مولفه خویش به این معنی تصریح نموده، نگارنده بر این شد که پس از تتبع و مطالعه آنچه از قواعد به دست آورده‌ام در مقدمه این کتاب بنگارم. چون دیباچه این کتاب شامل اطلاعات سودمندی است به نقل بخشی از آن مبادرت می‌شود: «اما چون بنده حقیر محمدمهدی غفر ذنوبه، از مبادی حال به خواندن اشعار امیر نافذ الامر کشور بلاغت گسترش و سخن آرایی امیرعلی شیر نوایی ( -۹۰۶ق.) شوق تمام و به دانستن آن کلام میل مالا کلام داشت بعد از آنکه فی الجمله تتبعی حاصل شد، منوی خاطر گشت که لغات مشکله آنها را جمع سازد و بر معانی آن کتاب پردازد. اگرچه دو نفر رومی که اسمشان در تالیفشان مذکور نیست و طالع نام هروی و فراغی و ندرعلی و میرزا عبدالجلیل نصیری از لغت فهمان این فن کتاب‌ها بر لغت نوایی مدون ساخته‌اند الخ». به شرح حال مفصل میرزا مهدی خان دست نیافتم. آقای تربیت هم که از نواده‌های ایشان‌اند در دانشمندان آذربایجان نامی از ایشان نبرده‌اند، ولی از ایشان شنیده‌ام «در سال آخر عمر نادرشاه (۱۱۶۰ق.) به سفارت روم (ترکیه کنونی) رفته و پس از مرگ نادرشاه به تبریز آمده و به فاصلی کمی بدرود زندگانی گفته و تاریخ روزانه نادر را نیز نوشته ولی نسخه آن در دست نیست». و از عبارت آخر جهان‌گشا برمی‌آید که پس از سال ۱۱۶۱ق. در خراسان وفات کرده است. طرز این فرهنگ این است که لغات موجوده در هر یک از حروف را به لحاظ حرف اول به نام کتاب ذکر نموده و هر کتابی را سه فصل (مفتوح و مضموم و مکسور) قرار داده و جز حرف اول و پس از آن الف به جای زبر و پیش و زیر و ملاحظه حرف دوم به ترتیب حروف تهجی و تقدیم مشتقات از لغات بر جوامد آنها ترتیب دیگری ندارد و یافتن لغات و دریافتن معانی آنها حتی برای ترک زبانان بی‌زحمت نیست و برای اثبات معانی مذکوره پس از هر لغت به شعر یا جمله‌ای از نثر امیرعلی شیر استشهاد شده و پس از اتمام کتاب یاء، لغات عربی و فارسی و کنایه‌هایی که در مولفات امیر مذکور موجود است با ترجمه آنها بدون ذکر شواهد گذارده شده و تمام این کتاب سنگلاخ در ح ۴۴۵۰۰ بیت کتابت دارد. فتح علی بن کلبعلی سپانلو در ۱۲۳۲ق. نیز کتابی در ترجمه لغاتی که امیرعلی شیر نوایی در مولفات خویش آورده به نام مقالید ترکیه تالیف نموده (نسخه‌ای از آن را در کتابخانه ملی ملک در طهران دیده‌ام) و در مقدمه طریقه تتبع و استقراء خود را بیان نموده و گذشته از آن به شرح حال امیر نیز مبادرت نموده و در آخر مقالید بعضی از لغاتی را که میرزا مهدی خان لاینحل تصور نموده ترجمه و شرح کرده است و پس از اتمام کتاب در حدود دو هزار بیت از اشعار امیر مذکور را انتخاب کرده و گذارده و استفاده از این کتاب از سنگلاخ آسان‌تر است.
این نسخه را به فرمان یکی از اشراف و امرا از روی نسخه اصل به خط نسخ و نستعلیق استنساخ کرده‌اند.
نوع خط:
نوع کاغذ:
تزئینات جلد:
نسخ و نستعلیق.
فرنگی.
تیماجی.
3
امیر مذکور (ذکر شده در استنساخ) پشت برگ نخستین این موضوع را به خط خوب خویش نوشته ولی امضاء نکرده و مهر خود را زیر آن زده بوده، آن را محو کرده‌اند.
ماخذ فهرست: مجلد دوم، صفحه ۱۴۰۰-۱۴۰۲.
۸۶۰
ایران
کتابخانه٬ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
MF
87856
a
Y
