قالت الحکماء العله التامه لا ینفک عن معلولها بتمامه و العله و الاولی هی المبدا الاول لجمی الموجودات و هی واجبه الوجود... .
... و تاخر حادث عن حادث انما لزم من تعاندهما و کون کل حادث عله لزواله بالعرض و لوجود آخر بعده بالذات و هذا آخر ما تقرر عندی من مذهبهم فی هذا الموضع.
خواجه در این رساله از عقاید حکما درباره ارتباط حوادث به زمان و ارتباط علل و معلول یاد کرده و اعتراضاتی را که به این آراء آنان شده یا ممکن است بشود بیان داشته و بدانها از جانب حکماء پاسخ گفته است. یکی از این اعتراضات از استاد او فریدالدین داماد است که از او بدین گونه یاد کرده:
«و قد اعترض فی هذا الموضع علیهم استادی الامام السعید فریدالدین محمد الداماد النیشابوری رحمه الله». این فریدالدین ابومحمد بن حیدر یا محمد بن حیدر فریومدی شاگرد فخر رازی است و رساله اثبات صانع او را (که تنها تالیف او است که اکنون در دست است) آقای مدرس رضوی در آثار و احوال خواجه (ص ۱۰۰-۱۰۱) چاپ کرده است.
رسالههای موجود در دفتر که با قلم نستعلیق است (جز عبارات تازی) نیز از همین ق ۱۱ق. است اما در ذیل هیچیک از آنها رقم کاتب دیده نمیشود و رساله اخیر دفتر نیز ناقص است.
نوع خط:
تزئینات متن:
نوع کاغذ:
تزئینات جلد:
شکسته نستعلیق.
عناوین و عبارات- یا اشعار تازی در سراسر دفتر شنگرف است و به نظر میرسد از یک نویسنده است اما با دو قلم تمام صفحات دارای جداول سه خطی با قلم مشکی و قرمز و منطقه به قلم قرمز است.
اصفهانی.
تیماجی مهر قرمز رنگ.
1
این دفتر در دست شاهزاده فاضل قاجار عبدالعلی میرزا پسر حاج فرهاد میرزا که عبدی تخلص داشته، بوده و یادداشتهای متعددی از او بر برگهای اضافی موجود در اول دفتر و بر پشت آخرین برگ دیده میشود و او خود فهرست رسالههای موجود در آن را به طور دقیق با ذکر شماره صفحه نوشته و تنها شماره اخیر را که ناقص بوده در فهرست یاد نکرده. وی در کنار برخی از رسالهها نظراتی نیز ابراز داشته و از آن جمله در کنار رساله اشتراک وجود (در فهرست: رساله در تحقیق معنی وجود) از مولی رجبعلی تبریزی، عبدالعلی میرزا مولف را «متکلم هیج ندان» و رساله اشتراک او را «غالبا نامربوط» خوانده است.
1
3
در نخستین برگ دفتر تملک میرزا محمدابراهیم مورخ ۱۱۹۷ق. دیده میشود.
مهر بیضی «عبده سید رضی موسوی» مورخ ۱۱۹۰ق. دیده میشود.
ماخذ فهرست: مجلد پنجم، صفحه ۳۹۶۵-۳۹۷۲.
نک: دانشگاه، ۳/ ۲۶۳؛ آثار و احوال خواجه از مدرس رضوی، ۲۹۸.
نسخهای از این رساله ربط الحادث با تقدیم در دانشگاه موجود است.