عنوان

نصاب الصبیان

۱۰-۳۷۹۸

فارسی

نصاب الصبیان

[ نسخه خطی]

/ از: بدرالدین ابونصر مسعود (محمود/محمد) بن ابی‌بکر بن حسین فراهی سجزی

: کاتب: محمد بن جمال‌الدین اصفهانی حسن خاله

، تاریخ کتابت: سده‌ی ۱۲ق.

۴۸ برگ، ۱۰ سطر

؛خشتی.

این کتاب به جهت کتاب درسی بودن آن، چاپ‌های مکرری و متعددی داشته است: سال‌های ۱۲۶۵، ۱۲۸۶، ۱۳۱۲، ۱۳۲۱، ۱۳۲۲، ۱۳۶۵ و ۱۳۶۸ق در تهران، سال‌های ۱۳۰۸، ۱۳۳۵، ۱۳۷۳ق، ۱۳۳۲ش و بی‌تاریخ در تبریز، سال ۱۲۸۶ق در اصفهان، ۱۳۰۳ق در شیراز، سال‌های ۱۲۷۴ و ۱۲۸۳ق در ایران، سال ۱۸۷۲م در کانپور، سال ۱۸۷۸م در لکهنو، سال‌های ۱۸۱۹ و ۱۸۵۸م در هند به صورت چاپ سنگی؛ در سال ۱۳۰۱ش/۱۳۴۱ق در برلین به صورت سربی، نیز در سال ۱۳۳۷ش به صورت حروفی در تهران و سرانجام با تصحیح محمد مشکور با ملحقات و فهارس در سال ۱۳۴۹ش در تهران به چاپ رسیده است.

1

2

«بسمله، همی گوید ابونصر فراهی که دانست او لغتها را کما هی».

«قنو و بسر است و طلح بر ترتیب خوشه غوده شکوفه خرما فرد ایزد ...» افتاده.

محل کتابت نامعلوم است؛ رقم کاتب (۳الف - ۳ب): «و بنده ضعیف محمد بن جمال‌الدین اصفهانی حسن خاله گوید: بعد از آنکه ابیات متفرقه بنظر آمده بود و از استادان استماع نموده مباست (؟) می‌نمود الحاق آن در حواشی نصاب کردن بنا بر مناسبت معنوی و ملائمت حقیقی آن‌ها ار درد ضمن این کتاب درج کردم و علامت آن «من الزوائد» در صدر این ابیات مسطور گردانیده شد تا هیچکس را در آن اشتباه واقع نشود و اوزان مقطعات را تحقیق کرده در اول هر قطعه در آوردیم تا بحر و وزنش نیز معلوم شود ان شاءالله».

نوع خط:

تزئینات متن:

نوع کاغذ:

تزئینات جلد:

نسخ زیبا.

عنوان‌ها و نشانی‌ها مشکی و قرمز؛ اندازه متن: ۵/۱۰*۵/۶سم.

فرنگی نخودی با ته نقش (واتر مارک) تجارتی BMC و نیز فرنگی آبی به ته نقش تجارتی ROBMR.

تیماج قهوه‌ای روشن یک لایی.

2

این نسخه در حاشیه تصحیح گردیده و برخی نسخه بدلها هم با نشان «خ ل» آمده است. حاشیه نویسی نسبتا مفصلی به نقل از شروع نصاب الصبیان و برخی کتب دیگر همچون «کنزاللغه، فرهنگ جهانگیری، برهان قاطع، شرح نصاب و ... نوشته شده است. در آغاز چند یادداشت مختصر، تعویذ و ...

1

در آغاز تملک «ابوطالب» آمده است.

ماخذ فهرست: جلد ۲/۴۰، صفحه ۲۸۳ - ۲۸۵.

منظومه‌ای در آموزش واژه‌های عربی به نوآموزان در قالب زبان فارسی است که فراهی در ضمن ۲۰۰ بیت، مشتمل بر سی و هفت بند و در نه وزن و بحر عروضی سروده است. استاد علی‌نقی منزوی درباره‌ی این منظومه گزارشی، مبسوط، مستوفا و نیز اطلاعات و داده‌های سودمندی در اختیار پژوهشگران قرار داده است که تلخیصی از آن را از نظر می‌گذرانیم: «اندکی پیش از حمله‌ی مغول ابونصر فراهی برای نخستین بارا با نظم نصاب الصبیان یک سلسله قطعات منظم برای آموزش زبان تازی فراهم ساخت ... این روش برای آن روزگار مناسب و سودمند بود و در اندک زمان گسترش یافت تا آنجا در همین سده‌ی ۷ق دو کتاب دیگر به تقلید آن ساخته شد: ۱. زهره الادب، ۲. نصیب الفتیان. این کتابچه مدت هفت قرن (۷ - ۱۴ق) در ایران، شبه قاره‌ی هند و عثمانی بجای یک لغت نامه کلاسیک برای آموزش زبان تازی بکار می‌رفت و گر چه امروز به جهت مغایرت با اصول روانشناسی تربیتی، به هیچوجه مناسب آن نیست، لیکن از نظر تاریخی یکی از لغت‌نامه‌های مهم پارسی بشمار می‌رود. فراهی با سرودن این منظومه یک دوره اصطلاحاتی را که برا فرا گرفتن دانش‌های مذهبی، ادبی، تاریخی، ریاضی، نجومی، و طبیعی روزگار خودش لازم بود در اختیار دانش‌آموزان ایرانی قرار داده است؛ اهمیتی که بدین منظومه داده می‌شود، نه از کثرت واژه‌های تفسیر شده است، بلکه از آن جاست که کهن‌ترین اصطلاحات فارسی را برای دانش‌های یاد شده، در بردارد و یک عده نام‌های دردها و سن حیوانات و نام ماه‌های فارسی، رومی، عربی [و ترکی] و اوضاع فلکی مطابق قواعد نجوم قدیم و جز اینها در این منظومه گرد آمده است. اشعار این نصاب در نه بحر عروضی ۱. متقارب (۷ بند در ۲۷ بیت)، ۲. مجتث (۶ بند در ۵۵ بیت)، ۳. رمل (۴ بند در ۲۹ بیت)، ۴. خفیف (۷ بند در ۳۰ بیت)، ۵. اخرب (۴ بند در ۲۱ بیت)، ۶. مضارع (۵ بند در ۲۲ بیت)، ۷. هزج مثمن (۲ بند در ۵ بیت)، ۸. هزج مسدس (۱ بند در ۲ بیت)، ۹. رجز (۱ بند در ۹ بیت) سروده شده است». نصاب الصبیان، به جهت اهمیت، لطافت و ظرافتی که در سرایش آن بکار رفته است، سال‌ها مورد توجه و عنایت ادیبان و دانشجویان علوم اسلامی و ادبی قرار گرفته و افزون بر تدریس و تدرس، شروح و تعلیقاتی نیز بر آن نگاشته‌اند که استاد علی‌نقی منزوی در ضمن فرهنگنامه فارسی بعربی، گزارشی از آن‌ها ارائه نموده است و همچنین این اثر ابتکاری مایه‌ی تقلید سرایندگان منظومه‌های ادبی قرار گرفته و در پیروی از آن منظومه‌های دیگری را نیز در طی سال‌ها و قرون بعدی، خلق نموده‌اند که همو در آن اثر ارزنده به برخی از آن‌ها اشاره نموده است. باید افزود که از نصاب الصبیان نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های عامره‌ی مجلس موجود است که از آن جمله می‌توان به نسخه‌های جدید آن به شماره‌های «۱۵۸۵۷»، «۱/۱۵۱۴۴»، «۱۳۲/۱۴۵۹۰»، «۸/۹۵۱۲»، «۸۳۵۲»، «۲/۸۸۷۱» و «۱۶۳۰۹» اشاره نمود. از این منظومه ده‌ها نسخه نیز از سوی علیرضا قره‌بلوط در معجم التاریخ (ج۵، ص۳۶۵۵) گزارشی از آن‌ها بدست داده است.

لغت

ایران

کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

20100501

11-01508.pdf

MF

130960

1

Y (بله)